The conversation with Brother Hamit

Хамит ах арван хоёр жилийн өмнө арван зургаан настайдаа Австри улсад анх хөл тавьсан, таван хүүхэдтэй айлын том хүү. Энд ирснийхээ дараа өөр дээрээ авсан нэг дүүгээс нь бусад гэр бүлийнх нь үлдсэн гишүүд баруун Пакистаны Quetta гэдэг 896000 орчим оршин суугчтай хотод амьдардаг. Саяхан тэнд 18-23 насны гурван Хазара залууг буудаж алсан хэрэг гарсан ба гэр бүлийнхэндээ үргэлж маш их санаа зовж явдгаа гуниг дүүрэн харцтайгаар хэлж билээ.

Түүнийг энд амьдардгийг мэдээд уулзахыг хүссэн урилга явуулахад “тэгэлгүй яахав” хэмээн их л уриалгахан хүлээж авснаар барахгүй байн байн баярлалаа гээд л үнэхээр их баяртай байсныг хэлэхгүй байхын аргагүй. Ингээд товлосон өдөр ч ирж бид хоёр МакДоналдсын кафены нэг буланд тухалж аваад гурван цаг гаран ам хуурайгүй ярилцлаа даа. 

Түүх. Хазара гэж мянган морьтон гэсэн утгатай үг гэл үү гэж асуухад “Тийм ээ, тэхдээ Афганистаны тэр өндөрлөгт Хазара өвөг дээдэс сүүлийн таван мянга орчим жил амьдарч байгаа гэж манай түүхчид үздэг” гэхэд миний нүд орой дээрээ гарав. “Монголчууд Дундад Азийг байлдан дагуулсаар Афганд очиход тэдэнтэй яг адилхан тактик, арга барилаар тулалддаг яг ижил царай төрхтэй хэсэг хүмүүстэй тулгарсан нь олоон жилийн өмнө Төв Азиас нүүдэллэж очсон эртний өвөг Хазарачууд байсан. Тэдгээр Хазара хүмүүс нэг их эсэргүүцэлгүй дагаар орсон ба Монголчуудын хэдэн мянгат тэнд үлдэж тэдэнтэй уусан нэгдсэн нь одоогийн Хазара Монголчуудын язгуур болсон гэж үздэг” хэмээн тайлбарлав. Тав орчим мянган жилийн өмнө Монголоос нүүдэллэсэн өвөг Монголчууд тэнд байсан гэдэг нь бас ч ор үндэсгүй санагдаагүй шүү. Түүнчлэн Монголын мянгат тэднийг даргалж үлдсэн нь Хазара гэж нэрлэх шалтгаан болсон байх магадгүй юм. Ер нь найман зууны өмнө тэнд хоцорсон ганцхан мянгатын гэр бүл өдгөө арван сая болтол өснө гэдэг арай л үнэмшилгүй санагдаад байдаг юм. Гэхдээ энэ бол Хамит ах болон миний л үзэл бодол шүү гэдгийг дахин хэлье.

Дэлхийгээр тархан суурьшсан нь. Есөн зуун мянган Хазарууд Америк, Европ, Австрали, Канадад цагаачилсан байдаг юм байна. Зөвхөн Австрид гэхэд дөрвөн мянга гаран Хазара хүн байгаа гэнэ. Гэхдээ ихэнхийнх нь гэр бүл аюултай газар амьдардаг хэвээрээ бөгөөд яг л Монгол улсын  Монголчууд шиг мөнгө хийж гэр бүлдээ явуулдаг, тэднийгээ энд авчрах сонирхол их ч үнэтэй байдаг гэх юм. “Манай залуус их авъяастай, Пакистаны хамгийн шилдэг хөлбөмбөгч гэхэд Хазара Монгол байсан. Саяхан Олимпоор Афганистаны цорын ганц хүрэл медалийг Хазара залуу авсан” гээд л их бахархана.
 Шашин. Тэр Исламын шашинтай. “Бидний дэлхий бөмбөрцөг хэлбэртэй. Орчлон ертөнц бас бөмбөрцөг юм байна гэдэг загварыг саяхан эрдэмтэд гаргасан. Харин үүнийг Коран сударт аль эрт бичсэн байдаг юм. Тэр орчлон ертөнц бүхэлдээ Аллах. Бурхан үргэлж бидний дэргэд байж байдаг. Хүний харааны чадвар хязгаартай учраас бид Бурханыг харж чаддаггүй. Тэрээр бидний баруун чихний доор орших артерийн судсаар дамжин зүрхэнд байрлаж амьдралынхаа туршид хийх сайн ба муу үйлсийг бүгдийг ажигладаг. Бид Бурханыг хуурч чадахгүй, учир нь чи өөрөөсөө юуг ч нууж чадахгүй. Нас барсныхаа дараа бид өөр гариг дээр очиж дөч хоногийн туршид аялдаг. Хэрвээ чи цангавал хэн нэгэн чамд уумаар санагдсан ундааг чинь авчирч өгнө. Чамайг баярлалаа гэж хэлэхэд чинь тэр “Та талархах ёсгүй, яагаад гэвэл та амьд сэрүүндээ нэг хүнд яг ингэж тусалсан байна” гэж хэлнэ. Тиймээс бид хүнд тус болохыг эрхэмлэдэг.” Энэ бол түүний амьдралын зарчим, ертөнцийг үзэх үзэл. Мүүн мэтийн шашин шиг улайм цайм худал зүйл, онцгой хэрцгий номлол алгаар барахгүй энэрэнгүй юм. Тийм болохоор нь л үндэстний олонх болсон талибан, пушту нар тэднийг “хүн биш” гэж үзээд тааралдсан газраа шахуу амийг нь хороож байдаг. Нэг ёсондоо зөөлчлөөд байгаа хэрэг. Яагаад та нартай ингэтэл ёс бус харьцдаг юм бэ гэж намайг асуухад “Нэгдүгээрт шашин, бид адил муслим ч гэсэн өөр урсгал шүтдэг юм. Хоёрдугаарт бидний дүр төрх царай өөр, тэд том хамартай, хар царайтай, үсэрхэг, харин бид тийм биш. Бас тэд Чингис Хааны хүүхдүүдээс олон жилийн өмнөх өшөөгөө авч байгаа гэж үздэг. Өөр бусад шалтгаанууд ч бий” гэлээ. 

 Монгол Улсын ерөнхийлөгчийн гаргасан Олуулаа болох бодлогын талаар дуулсан эсэхийг сонирхтол “Хазара Монголчуудын дэлхийн санаачлага” группыг үндэслэгч залуугаас сонссон гээд нүд нь илтэд сэргэв. Энэ бодлого хэрэгжихэд нэлээдгүй хүндрэлтэй тулгарах байх даа гэж боддогоо ч надаас нуусангүй. “Хэрвээ амар тайван амьдрах газар олддог л юм бол Хазара Монголчууд тэндээ үйлдвэр, хот зэргийг маш хурдан барьж байгуулж чадна гэдэгт би бат итгэлтэй байна. Бидэнд оюуны болон биеийн хүчний чадавхи, эрч хүч, зорилго, тэмүүлэл бий” гэж байлаа.

“Би боддог л юм. Бид адилхан Монголчууд. Тал талд хэсэг хэсгээрээ удаан байх юм бол устаж үгүй болно. Чи бод. Хувин хар будганд дусал цагаан будаг хийгээд хутгахаар яах вэ? Цагаан байхгүй болно. Би энд, Европод үлдлээ гэж бодоход миний гурав дахь, дөрөв дэхь үе өөрийгөө Хазара Монгол гэж нэрлэхгүй шүү дээ. Үүнээс л би айдаг. Монгол улс хятад, америк эсвэл япон хүнийг иргэн болгоод оруулж болно л доо. Гэхдээ тэд хятаддаа, америкдаа, япондоо л хэрэгтэй зүйлсийг хийнэ. Тэд Монголын төлөө амьдарч, Монголын төлөө зүтгэхгүй шүү дээ. Монгол хүн л Монгол улсынхаа төлөө чин сэтгэлээсээ хүчээ өргөнө... Ер нь чи мэдэх үү? Зөрчил гэдэг зөрүүтэй байдлаас эхтэй. Гадаад үзэмж, шашин шүтлэг, үндэс язгуур нь ӨӨР байвал зөрчил үүснэ. Харин бид адилхан харагддаг, адил угсаа гарвалтай, адил гентэй, адилхан Монгол хүмүүс. Бүгд хамтдаа улс, үндэстнээ хөгжүүлэхийн тулд зүтгэнэ!!!”

Энэ хүн эдгээр үгсийг ингэж догдлон хэлж байх үед Монгол улсад төрсөн, амар тайван орчинд өссөн, эрх чөлөөтэй хэрнээ юм уншдаггүй, бусдыгаа хайрладаггүй зарим залуусын өмнөөс ичих мэт сэтгэгдэл төрж байлаа. Монголоос ирсэн хоёр бүсгүйд Хамит ах өөрийнхөө Монгол хүн гэдгийг хэлжээ. Харин тэд “Зөвхөн Монгол улсад л жинхэнэ Монгол хүн байдаг юм” гэж ихэмсэг ба итгэлтэй хариулсан байх юм.

Хэн нэгэн, гадаад ертөнцөөс таслахыг оролдож, нүдийг нь боож, гарын нь сарвайлт, хөлийн нь гишгэлтийг хорьж, эрүүдэн тамлаж эсвэл үхлээр заналхийлж байвал нүднийхээ боолтыг тайлахын тулд, юунаас үл айн тэмцэж, тархиа эрүүл авч үлдэхийг, олон талын мэдээлэлтэй байхыг чармайдаг юм байна. Гэтэл буйдан дээр тухлуулаад, нүдний нь өмнө телевизор тавиад түүгээрээ нэг үгийг наян мянга давтаад байхад сүүлдээ зурагтнаасаа хөндийрөхөө больж, эрүүдэх шаардлагагүй илжирсэн тархитай болдог нь энэ цагийн шалгарсан арга ажээ.  

“Худал үгийг мянга дахин хэлбэл үнэн болно” гэдэг хошин шог биш байж. Ийм байдгийг сануулсан эмгэнэлт сануулга байж...

"Засгийн газартаа сэтгэл хангалуун байдаг уу" гэж асуухад “Тийм ч хангалуун биш, учир нь тэд улсын санхүүжилтээр хөрөнгө оруулалт хийхдээ ихэвчлэн пушту нар болон бусад үндэстнүүдийн амьдардаг муж, дүүрэгт хуваарилдаг. Иймээс бидний амьдардаг газар нутаг хөгжлийн хувьд дорой байдаг. Тэр ч байтугай цагдаа нар биднийг хамгаалдаггүй. Цагдаагийн байрнаас тавхан метрийн зайд Хазара хүнийг буудаж байхад алуурчин нь илэрдэггүй, тэд хөөхгүй, тоохгүй байна гэсэн үг. Хазара Монголчууд тэнд хэзээ ч үхэж магадгүй нөхцөлд, байнгын айдас түгшүүр дунд амьдарч байна шүү дээ. Энэ нь заримдаа ирээдүйдээ итгэл алдрахад хүргэдэг. Хөөрхий узбек, туркменүүд бидэнтэй адил царайтайдаа баахан хэлмэгддэг. Тэднийг зодох эсвэл буудахаар зэхэх үед “Би Хазара биш шүү дээ” гэж хэлдэг. Харин талибанчууд итгэхгүй. “Битгий худал ярь” гээд буудчихдаг” хэмээн сэтгэл зүрх шимшрүүлэн ярьж байв.

Афганистан нь улс төрийн газарзүйн хувьд Евразийн төвд оршдог үнэхээр ашигтай  байрлалд ерөнхийдөө уулархаг нутагтай. Америкчууд цэргээ оруулахын тулд хоёр байтугай өндөр байшингаа нураачмаар. Тэндээс Орос, Иран, Энэтхэг, Хятад, Пакистаныг пуужингаар хянах боломжтой бөгөөд 2014 онд ихэнх цэргээ татахаар төлөвлөсөн боловч хорин мянган хүнтэй байнгын баазаа татан буулгахгүй юм байна. Түүнчлэн тэдгээр уулсын гүнд дэлхийд хоёрт орох төмрийн орд ба зэс, уран, нүүрсний нөөц булаатай байгаа юм байна. Афганистаны эдийн засгийн байдал ойрын ирээдүйд сайжрах төлөв бий гэж та нар боддог уу гэж асуухад “Сайжирлаа ч Хазарачууд бидэнд наалдах юм биш дээ” гэж хайнга хариулав. Өсөж төрсөн газраа санаж хайрлахын аргагүй ийм тавилан бас байх гэж дээ...  

Тэрээр Монголчуудын тухай, Монгол улсын талаар ихэд сонирхдог боловч Өвөр Монголчуудын тухай мэдээлэл бараг аваагүй хүн байсанд өмнөт Монголчуудынхаа тэмцлийн  тухай жаал тайлбарлаж өгөв. Харин узбек, туркмен, казах зэрэг нүүдэлчин ахуйтай асан үндэстнүүдийг Монголтой холих хандлага ажиглагдсан. Тэдгээр үндэстнүүдийн гений хорин хувь нь Чингис хааныхтай таарч байсан гэх нэг судалгааны үр дүнд их ач холбогдол өгдөг бололтой. Магадгүй нөгөө “Чингис хаан сая сая хүнийг алсан боловч, өдгөө түүний гучин сая орчим үр удам дэлхий дээр амьдарч байна” гэсэн гаж дүгнэлтийг хийгчдийн судалгаа байж магадгүй юм.

Хазарачууд өөрсдийгөө Монгол гэдгээ батлахын тулд овгоо “Чингези” болгож өөрчилдөг гэсэн, аргагүй дээ, бид бол төрсөн нутаг дээрээ Монголоор овоглоод амьдарч байгаа учраас батлах шаардлага үгүй, харин тэд Монгол хүн гэдгээ бусдад мэдүүлье гэвэл дэлхийд танигдсан нэг Монгол хүний нэрийг хэлэх хэрэгтэй болно. Тэр хүн нь Чингис Хаан маань шүү дээ. Монгол гэсэн сайн муу бүхэнд өнөөдөр Чингис цол хавчуулаастай яваад сэтгэл дундуур байдгаа илэрхийлсэн боловч Хазара Монголчууд нэрээ ийнхүү сольж байгааг би огтхон ч буруушаагаагүй, бас тэгж хэзээ ч зүрхлэхгүй ээ.

Бидний ярианы төгсгөл эргээд “Олуулаа болох бодлого” дээр ирэв. “Афганы уулархаг бүсийн нэг аймаг цэвэр эртний Монгол хэлээрээ ярьдаг, хэрвээ тэд Монголд очвол Монгол хэл судлалд хувь нэмэр оруулах л байх гэж би боддог юм. Бас Америк, Канад, Европ зэрэг улсуудад цагаачилсан Хазарачууд гэр бүл нь Монголд очвол тэд тусламжийн мөнгөө Монгол руу явуулж, эдийн засагт ашигтай” гэх мэт энэ бодлогын сайн талуудыг нээн гаргаж байлаа. Энэ талаар эх нутагтаа байгаа Хазара Монголчуудаасаа асууж санал бодлыг нь нэгтгэн үзүүлж чадах уу гэхэд “Чадна” гэдгээ хэлсэн юм.

... “Бид толгой гэдгийг толга, тохойг тога, жаахан хүүхдийг нилгха гэдэг, Адилхан байгаа биз” хэмээн баяртай өгүүлэх ийм нэгэн хүн. Нутагт нь цөмрөн орсон хэнбугай ч дээрэлхэж байдаг тийм нэг ядарсан ард түмний төлөөлөл. Аа гэхдээ Монгол гэдгээрээ зүрхэндээ шатаж, цусаа урссан ч бахархдаг тэр л баатруудын нэг.  Хэн ч хугалж дийлээгүй ноён нуруу, хэзээ ч ширгэж балраагүй их мөрний салаа. Энх тайван гэдгийг төрөхөөсөө хойш үзээгүй ч инээж бас зүтгэж чаддаг эр зориг дүрэлзсэн сэтгэлүүд. Ирээдүй хойч нь Хазара Монгол гэдгээ мартах вий гэхээс л эмээн болгоомжлох алсын хараатай Монгол эр.

Хамгийн анх танилцахдаа би амны алдас гаргаж билээ. Би бичсэн юм: “Сайн байна уу, та Хазара юу, Монгол уу?” Харин тэр: “Би Хазара Монгол” гэж хариулж билээ. 

Хүндэтгэсэн Монгол Удам 

26.08.2012

Нэгэн хайрын түүх \шидэт өгүүллэг\

Охин гогод мангир түүхээр жил гарангийн өмнө гэрээсээ гарчээ. 

Амазоны хатан хаант улсын бүх эмэгтэйчүүд насанд хүрэх үедээ өсч хүмүүжсэн гэрээ орхиж амьдралынхаа замыг хайн олохоор адал явдалт ертөнцөд айж бэргэлгүй зориглон ордог аж. Гэхдээ энэ замаа хэр холоос эрэх нь өдөр шөнө шиг ялгаатай. Зарим нь хажуугийн тосгоноосоо будаа тарих шинэ арга сурснаар аялалаа өндөрлөх бол зарим нь юунд ч үл сэтгэл татагдан зогсолтгүй бэдэрсээр ертөнцийн хязгаарт уусан шингэх бүлгээ.  Харин энэ охин юм бүгдийг оролдож үзэх гэсэн сонин зантай хүүхэд байв. Тиймээс талх барих, хувцас нэхэх гэх мэт олон зүйлийг чин сэтгэлээсээ сонирхон сурсан боловч өөр газар хүмүүс яаж амьдардгийг мэдэх гэсэн хүсэл гэрээс нь нэлээн бол явуулчихсан байлаа. 

Нэг л удаа цыгануудын зургаан утаст уянгалаг хөгжимд дэндүү татагдаж, “Одоо эндээс үүнийгээ бариад нутагтаа буцъя” гэж хүртэл санаж байсан боловч яг энэ бодол төрөх үест тэртээд цайвалзан цайлалзах сүрлэг өндөр хайрханы цаст цагаан оройг Өвгөн Долоон од очис хаялуулан гийгүүлж ахуй ер бусын үзэсгэлэнтэй харагдахад хөгжмөө үүрээд тэр зүгийг чиглэн хөдөлжээ.  

Аа тийм, настай эмээ нь ургамал судалдаг нэгэн байсан тул түүний бага нас эмээгийн захисан эмчилгээний чанарт өвс, жимсийг зааврын дагуу түүн цуглуулахад зарцуулагдсан гэхэд бараг болно. Үүндээ мань хүн ч их дуртай байж. Тиймээс эмийн болон идэшний ургамлуудын амин чанарыг нь алдуулалгүйгээр ашиг шимий нь баяжуулан хэрэглэх шинэ аргыг нээн олох бол түүний голт зүрхний гүн дэх зорилго тэмүүлэл. 

... Нар тэнгэртээ эрхэлсэн сэтгэл сэргэм өглөө ажээ. Үүрээр эндхийн цэцэгс ямар дарааллаар дэлгэрдгийг ажих гэж ийш тийшээ гүйсээр ядарсан бүсгүй мод налан суугаад дуу аялангаа хамгийн сайхан цэцгүүдийг өнгө хоршуулан сүлжиж эмээ нь хийж өгдөг байсан шиг титмийг өөртөө урлаж суувай. Өссөн нутгийн уянгалаг аялгуунд сэтгэл нь тэртээд алсран одож, өглөөхөн орхиод гарсан мэт дотно мэдрэмж төрөхөд жаргал шигтгэсэн дурсамжуудаа хөврөөн дуудах тэрбээр ойртон ирэх морины алхааг огт ажирсан ч үгүй. Урлахуйн үйл дууссаны тэмдэг болгож бахтай нь аргагүй инээмсэглэнгээ ихэмсгээр толгойдоо байрлуулаад үсрэн босч гараа дэлгэн эргэлдэж байхдаа л өөрийг нь гайхан ажиглах морьтон залууг гэнэт харав.

... Эзгүй ойд бүдэгхэн сонсогдсон сайхан хоолойн эзнийг хайж явсан Бат баатрыг модны ёроолоос гэнэт босч ирээд инээмсэглэн бүжиглэж буй толгой дээрээ томоос том цэцэг тавьсан эрэмгий байрын бүсгүй баахан хачирхуулав. Маш сонин үзэгдэл! Бас сонин мэдрэмж. Хамаг бие нь цахилгаанд жирвэгнэх шиг. Хэг гээд амьсгаа нь тасалдчих шиг. 

... Энэ хоёроос өөр дүргүй зохиол маань ингэж эхэлсэн юм. Тийм ээ, хайр сэтгэл гэдэг бол хоёрхон хүний л оргүй хоосноос орчлонд бий болгодог агуу зүйл. Хайр дурлалаа тэд бүтээсэн учраас тэдний жинхэнэ өмч. Насанд туршдаа нандигнан хадгална уу, намрын навчистай зэрэг гандуулчихна уу, цэвэр тэдний дур зорго, эрх мэдэл, зохиогч бүтээгчийн балмад явдал, баатарлаг сэдэл.

Залуу, сонирхолтой амазон бүсгүйг мориндоо сундлаад зорьсон газарт нь хүрэхэд тусалж болно гэв. Бүсгүй инээмсэглэн зөвшөөрөв. Түүний анхилуун үнэр, аашны ялдам, энгийн яруухан ярианд дурласан залуугийн зүрх оволзон түчигнэнэ. Баатар эрийн өргөн цээжийг налж, цэцэн цэлмэг ухааныг нь бахдан явахдаа энэ хүнтэй яг л ингээд насан туршдаа аялсан ч болмоор санагдана. 

Залуу, бүсгүйгээ энхрийлэн хайрлав. Бүсгүй, залуугаа эрхэмлэн хайрлав. 

Үүнээс өмнө олон олон газрыг туулсан ч гайхалтай нь бүсгүй хэзээ ч ямар ч уулын орой дээр гарч үзээгүй байжээ. Залуу түүнийг ойролцоох өндөр уулын оройд дагуулж гаргав. Эргэн тойрон дэндүү сайхан харагдаж байлаа. Цаст цагаан уулаа ч харав. Түүнд хүрэх дөт замаа ч тодорхойлов.

“Гэхдээ чи минь өөр нэг замыг бас хараад ав. Юмыг яаж мэдэхэв, санаан зоргоор бүтэхгүй  байж болно. Амьдрал гэдэг там биш ч диваажин бас биш шүү дээ” хэмээн залуу сургамжилна. Хааяа тэр бүсгүйн үсийг илэнгээ “Чи минийхээ амьдралд гэрэл татуулан орж ирсэн, чамтай учирснаасаа хойш л би чин сэтгэлээсээ дахин инээдэг боллоо” гээд духан дээр нь үнэснэ. Заримдаа хэн хэн нь өөр юуг ч үл бодон нэг нэгнээ хайр дүүрсэн нүдээр ширтэн суудаг байв. 

Зургаан утаст хөгжимнөөсөө эгшиглэх сайхан аялгуунд уусах мэт нүдээ аниад дуулан суух бүсгүйгээсээ харцаа салгаж ч үл чадна. “Миний юу чамд хамгийн анх таалагдсан бэ” гэж эмэгтэй хүний зангаар эрхлэн байж асуухад тэр “Эхлээд дуу хоолой чинь, дараа нь нүд чинь, харин дараа нь бүх юм чинь” гээд хэзээ ч тавихгүй гэсэн мэт чангаар тэвэрдэг байлаа.

Өтгөн ой шугуй, өргөн гол мөрөнг туулж ахуйдаа ч, хязгаар хаяа нь үл төсөөлөгдөм одот тэнгэрийг ширтэн байхдаа ч баатар эр хайрт бүсгүйдээ хорвоогийн түмэн учгийг нээн өгүүлж, түүнд хэрэгтэй гэсэн бүхнээ хэлж заан ухааруулна. Аргагүй дээ. Цайзын вант улсын хамгийн шилдэг баатар юм хойно. Харин бүсгүй хэр чадлаараа тогтоон тунгаана.

Залуу: “Чи минь энэ бүгдийг мэдэх хэрэгтэй, танай улсад хамгийн чадалтай нь хатан хаан болдог хуультай. Чамайгаа хүчирхэг байгаасай гэж би хүсч байна. Надад хайртай л юм бол чи нь хамгийн мундаг нь болж, мөнх амьдралын хуулийг танихад бусдадаа туслаарай” хэмээн хайр бишрэл төрүүлэм хэлнэ. Бас нэг удаа сэлэмнийхээ ишин дээрх бадмаараг шигтгээг үзүүлээд зовнин байж өгүүлэв. “Энэ шигтгээг хөндөж унагасан хүнийг хэн ч байсан би үзэн ядах болдог юм. Тиймээс чи минь үүнээс бол байгаарай!”

... Бүсгүй дэндүү гэмээр жаргалтай байлаа. Залуудаа өөрөөсөө ч илүү итгэнэ. Үсэн буурал болтлоо хамтдаа байн олон үр хүүхэдтэй болохыг мөрөөднө. Бас Цаст цагаан уул хүртэл аялахдаа олон шинэ эмийн ургамал танихыг хичээж, тэгвэл бушуухан шиг гэртээ очиж олж мэдсэнээ бусдадаа заан сургана, насан туршдаа залуутайгаа амьдарна гэж зорьж тэмүүлж байлаа. Зарим зүйлсийн учрыг эс ухан ажлаа хойш тавих үед хайрт нь эгцлэн ширтэж байгаад л: “Хүнд итгэх сайхан, өөртөө итгэх түүнээс сайхан. Хүнийг уучлах сайхан, өөрийгөө уучлах түүнээс сайхан. Хүнийг дийлэх сайхан, өөрийгөө дийлэх түүнээс сайхан. ГЭХДЭЭ ЭНЭ БҮГД ХЭЦҮҮ. Хэцүүг дийлэх хамгийн сайхан” гэж зоригжуулна. 

Яг л тэд анх учирсан шиг ялдам сайхан нэгэн өглөө бүсгүй эртээ гэгч босоод ойгоор зугаалж байхдаа бахим үндэстэй нэг сонин ургамлыг олж харах нь тэр. Жижиг тонгорог нь үндсийг огтолж дийлэхгүй байсан тул баатрынхаа сэлмийг ганцхан удаа ашиглачихаад буцаагаад хуйнд нь хийчихэе гэж шийдээд нойрсон буй амрагаа сэрээхгүйг хичээн зөөлөн алхалсаар дэргэд нь очиж сэлмийг аваx тэрхэн агшинд бадмаараг шигтгээ торхийн дуугараад газарт уналаа. Тэр даруйд сэрсэн залуу асар ихээр уурлав. 

“Чамайг хайрласан хайр минь үзэн ядалт болохоос өмнө би буцаж цайздаа очих ёстой.” 

Залуу шууд мордож давхих гэсэн боловч гуниг шаналал дүүрсэн нүднээсээ нулимс бөмбөрүүлэн байж гуйсан бүсгүйн гуйлтыг эсэргүүцэж эс чадан ардаа суулгаад мориндоо ташуур өгөв.  Цайзын хананд хэдхэн цагийн дотор тулж ирсэнд бүсгүй баахан гайхав. Замдаа тэд нэг ч үг хэлэлцсэнгүй. Баатар эр “Нар шингэхээс өмнө гарч ирэхгүй бол намайг хүлээсний хэрэггүй шүү” хэлэхтэй хамт цайзын дааман хаалга нээгдэж ганцхан харайгаад хайрт нь үзэгдэхээ байж ширмэн хаалга ч тасхийн хаагдав.

Бүсгүй юу ч бодож чадахгүй байв. Итгэж ч чадахгүй нэг хэсэг газар гөлрөн ширтэж байснаа асгартал чанга гэгч уйлав. Тэгснээ гэнэт маш ихээр гомдож вант улсын бараа үзэгдэхээ больтол хол алхсан ч сэтгэл төвдөлгүй эргээд ирэв. Гайхалтай нь нар байрнаасаа хөдлөөгүй л байв. Тэгээд бүсгүй цаг тоолж эхэллээ. Далан хоёр цаг зургаан утаст хөгжмөө нүдсэн ч нар хөдлөх янзгүй. Үүнд тэр маш ихээр баярлав. “Хайртыгаа нар шингэтэл хүлээх ёстой. Тиймээс нар шингэхгүй байх чинь сайн хэрэг, бүүр маш сайн хэрэг”.

Сэтгэл хөдөлсөн нүдээр эргэн тойрноо нэг ажаад тэр хавийн ургамалын байдлыг судалж эхлэв, бүүр махран зүтгэв. Гэхдээ заримдаа баатар нь ганцхан харайгаад орчихсон тэр хаалганы дэргэд ирээд маш удаанаар ширтэн зогсоно. Орилмоор санагдавч омголон зандаа дийлдэнэ. Тэгээд буцаад холдоно. Ажлаасаа өөр юм бодохгүй байхыг өөрөөсөө шаардан улайрна. Ингэж тэгсээр 3 сар 16 хоног өнгөрчээ. Нар жаргаагүйгээр барахгүй, үд ч болоогүй. Цайз орчмын газарт түүний гишгээгүй газар байхгүй болов.

Энэ хорвоо тоймгүй хатуу, ямар ч утга учиргүй мэт санагдаж сөхрөн унаад уйлахад долоон дусал нулимс газарт уусан толботсон нь Өвгөн Долоон одны хэлбэртэй ажээ. Тэр даруйд бүсгүй бүгдийг нэхэн санаж, Цаст цагаан уулаа дахин сэтгэлдээ дүрслэн бодов. “Хайрт минь надад тийшээ очиход хэрэг болох бүгдийг зааж өгсөн байхад би энд ийм удаж, сэтгэлээр унан уйлж суух ч гэж дээ” гэж бодоод үсрэн босч тоос шороогоо гөвөөд “Энэ цайзын дэргэд нар шингэдэггүй юм байна. Цагаан ууландаа ганцаараа хүрчихээд буцаад ирэхэд хайрт минь гарч ирж л таараа. Чи минь намайгаа сэтгэлдээ үргэлж харж мэдэрсээр байгаа гэдэгт би итгэнэм. Эсвэл..., би нь хамгийн хүчирхэг болсон цагт тэр минь намайгаа олоод ирж л таараа. Тийм ээ, яг тэгэх л юм байна шүү дээ. Чамайгаа хатан хаанаас өөр хүүхэнтэй суулгахыг би зөвшөөрөхгүй. Тиймээс би өөрөө хатан хаан болох болно. Хамгийн шилдэг нь болох болно”.

Алхах тутам зориг орон орж, эргэж ч харалгүй явсаар Цайзын вант улс хараа үл хүрэх алсад үлдэх мөчид нэг анзаархул үдшийн бүрий болж одод түгсэн байх ажээ. 

Би бол ван, би боол, би - өт, бас БУРХАН.

Зээ хө, би гэдэг хүн ни герман хэлээ сайжруулах нэгэн аргыг өөр дээрээ туршсан маань энэ хэл дээр “уран зохиолын ном унших” байв. Ер нь уран зохиолд хорхойсдоггүй хүн цөөн байдаг байх, харин бүүр донтогчдын тэргүүн эгнээнд хацар дээрээ ялааны баас шиг ов товхон сэвхтэй нэгэн өндөр хүүхэн давхиж харагдах нь үүнийг бичиглэгч юм аа. 

... Хэл анхлан суралцагч над мэтийн хөөрхийсүүд уг ни үсгийн хэмжээ томхон, мөр хоорондын зай холхон, зураг хөрөг арвинтай номнуудыг сонговол хурдан хурдан уншаад урамтай байх байж хэмээн үг, үсэг шигүү бичигдсэн, ганцын төдий зураггүй найман зуу гаран хуудсыг уншиж байхдаа хэд хэдэн удаа харамссанаа нуугаад яахав. Тэдгээр хуудсууд нийлээд Ф.М.Достоевскийн “Чөтгөрүүд” хэмээх роман болно.

Тэнэг, тэг дундуур ни гэгчээр энэ бас их сайн юм боллоо, учир ни Оросын үндэстний үзлийн тухай  би энэ номноос олныг уншив. 

Оросууд ч бас нэгэн үед гадныхныг “шүтдэг” байсан. Герман гэхээр юу ч байсан “отличный” болж, Оросынх гэхээр ямар мундаг ч “плохой”-дож нутагтаа гологддог үе байсан. Арван долоогоос арван есдүгээр зууныг дуустал энэ үргэлжилсэн. Яахав, Европууд газарзүйн их нээлтийг хийж, шинэ шинэ тивүүдийг колоничлон газар нутгаа өргөтгөж, баяжиж, “алтжиж”, бас шинжлэх ухаан физикжиж, философи улам “гүнзгийрч” байхад эх газрын Оросууд хуучинсаг янзаараа, дундад зуунаараа үлдсэн байсан. Харсаар байтал хажуудах улсууд нь урагшлаад явчихыг Хаан I Петр өөрийн биеэр Европод жуулчлан явж мэдсэн гэдэг. Олон олон шинэтгэлийг тэр Орос оронд авчирсан, шашин ханхалсан Орос хэмээх байшинд шинжлэх ухааны салхийг оруулсан. Олон залуусыг Германд сургасны нэг нь бидний сайн мэдэх алдарт химич Ломоносов. 

Далан нурахад боогдсон ус асар хүчтэй сад тавидгийн адилаар олон талаар хоцорсноо мэдсэн Оросын ард түмэн Нэгдүгээр Петрээсээ хэд дахин илүү гайхан биширч, өөрсдөө хэт жижгэрч, шинжлэх ухааныг шүтэж, гадныхан, тэр дундаа Герман, Францыг бараг л бурханчлан тахисан. Яг л Ардчилсан хувьслаас хойш Монголчууд өөрснөөсөө бусдыг өндрөөр үнэлж, өөрсдийгөө өт хорхой мэт үзэж эхэлсэнтэй адил... Хүн төрөлхтний “уулгамч” зан гэчихвэл хөнгөдөхгүй байгаа.

“Ногоолин хайрцаг” гэдэг нэг ном надад байсан юм. Түүнийг би лав хорин удаа уншсан. Хувьсгалаас өмнөх Орос орны газрын баялагийг, за ер ни нэлэнхүйд ни Германууд хэрхэн тонон хоосруулж байсан тухай гардаг. Ихэнх уурхай, үйлдвэрийн эзэд, баячууд ни Герман хүмүүс байсан ба тэдэнд бялдуучлах Орос дарга нар ядуу ажилчдаа хэрхэн дарлаж байсныг дурсамж маягаар олон өгүүллэгт хуваан гаргасан ном. Басхүү бодит мэдлэг, туршлагагүй Герман мэргэжилтнүүд, түүхий шинжлэх ухаанчдыг Орос мастерууд унаган авияас чадвар, дадлагаар олж авсан амид танин мэдэхүйгээрээ хэрхэн “мадлаж” байсныг бахархалтай өгүүлнэ. За энэ бол өөр сэдэв.

Толгой сэргэг ажилладаг язгууртны хүүхэд болгон гадаадад боловсрол эзэмшиж, эх хэлээрээ зөв ч бичиж чадахаа байсан үе Орост байсан. Өөрөөр хэлбэл Оросууд өөрсдийнхөө юуг ч үнэлдэггүй байсан гэсэн үг. Өөрсдийгөө үгүйсгэж байсан гэсэн үг. Энэ бүхний хор уршгийг олж харж үндэстнийхээ үзлийг тодорхойлохыг хичээж байсан хүмүүс мэдээж байлгүй яахав, ялангуяа зохиолчид энэ үүргийг голчлон ба гарамгай гүйцэтгэсэн. Октябрын хувьсгал хэдхэн сарын дотор бүх Оросыг хамарч засгийн эрхийг ажилчин, тариачдын гарт өгсөн байж болноо, гэхдээ энэ хувьсгалын “сэтгэлзүйг” хэдэн арван жилийн турш Оросын их зохиолчид гардан бэлтгэсэн байдаг.

Хувьсгалыг хэн хийх вэ? Ард түмэн хийнэ. Түүн дотроо голлох үндэстэн хийнэ. Үндэстэн гэж юу вэ? Нэгэн нийтлэг шинжийн доор цугларсан олон хүмүүс. Тэр нийтлэг шинж нь юу вэ? Тэр нь “тухайн хүмүүсийн” буюу “үндэстний” үзэл санаа. Тэхээр үндэстэн бүрийн Үндэсний үзэл нь өөр байж таарах нь. Яагаад гэвэл газар газрын хүн зоны амьдрах орчноос эхлүүлээд, уламжлал, зан заншил, сэтгэхүйн арга барил, итгэл бишрэл нь ондоо шүү дээ. Шууд хэлбэл, хүмүүс ни ондоо учраас, Үндэстнүүд  ондоо, Үндэстнүүд ондоо учраас Үзэл Санаа ни бас ондоо байна. Гагцхүү Үндэстний үзэл үүсэн бүрэлдэх зүй тогтол адилхан байж болох юм. Өөрөөр хэлбэл ГАЗАР НУТАГ буюу БАЙГАЛИ ОРЧИН, ХЭЛ СОЁЛ буюу ТҮҮХ, ХҮҮН буюу ЭРҮҮЛ МЭНД, АХУЙ буюу ЭДИЙН ЗАСАГ, ТАРХИ буюу МЭДЭЭЛЛИЙГ ХҮЛЭЭН АВАХ, БОЛОВСРУУЛАХ ЗАРЧИМаа хамгаалах арга ухаанаа боловсруулснаар тэр ни ҮНДЭСНИЙ ҮЗЭЛ болдог зүй тогтол.  Ингээд харвал Үндэстний үзэл бол өөрийн гэсэн бүхнээ хамгаалах “хамгаалалтын бодлого”. Яаж хамгаалах вэ гэдгийг тоймлон тогтооно гэдэг харин санаснаас бэрхшээлтэй. Учир ни уг үндэстэнд харияалагдаж буй бүх хүмүүсийг энэ бодлого доороо нэгтгэх ёстой, болж өгвөл бүүр бүгдийнх ни саналыг авах ёстой. (Дашрамд хэлэхэд олон түмний санал, сэтгэлийг хураах хамгийн шилдэг арга ни Аравтын зохион байгуулалтын хэлбэр юм. )

Хүмүүсийн сэтгэлгээг өөрчлөн нэгтгэх үйл явц нилээн удаан, хоёр гурван үе дамжин бэлтгэгдэнэ. Өвөөгийн үед яригдаж эхэлсэн шинэ санаа, ач хүүгийн үед биелэлээ олно гэсэн үг. Зиа яг энэ бэлтгэлийг манай зохиолчид хангасан байгаа юм даа. Пушкинаас эхлээд, Лермонтов, Некрасов, Гоголь, Белинский гэх мэт олон олон суут зохиолчид, мэдээж бас Достоевский.

“Чөтгөрүүд” зохиолоос би зохиолчийг өөрийг нь (чадлаараа л) хайв. Хэн гэдэг дүрийнхээ ямар үгээр юу гэж хэлэхийг хүсэв? Хэзээ, хаана зохиолч яг өөрөө гарч ирж хэдэн үг хэлчихээд буцаад дүрийнхээ ард нуугдчихаж байна?... гэх мэтчилэн, гэх мэтчилэн. Учир ни эл зохиолыг тэрээр 50 гаран насандаа туурвисан. Оюуны бүтээл ид боловсордог нас. Олон олныг үзэж туулсныхаа дараа охилон дээжилж ард түмэндээ барисан бэлэг. Иймээс үндэстний үзэлтнүүдийг дооглон тохуурхагчдаас эхлээд үл тоогчид, зөвхөн өөрийгөө бодож амидрагсад, зүгээр л материаллаг эд зүйлд шунан дурлагчдад Достоевскийн энэ зохиол, заримдаа аянгын цохилтыг өгч, заримдаа ахын ёсоор сургаж басхүү андын дайтай зөвлөж ч зүй ёсоор чадах юм.

Ингээд “түүний” зарим ишлэлийг орчуулан хүргэсү. 

 “Хэн төрсөн нутгаасаа хүйн холбоо тасарна, тэр бүх шүтээнээ алдана, бүх зорилгоо, өөрийгөө ч алдана.”

“... Үндсэндээ энэ бүгд зүгээр суухаас эхтэй. Энд ч ялгаагүй бидний бүх л зүйл, бүүр сайн нь ч тэр, сайхан нь ч тэр зөвхөн анхиагүй зүгээр суухаас л гарч ирж байна. Бүгд, бүх зүйл нөгөөх л бидний хайртай, чухал, боловсон, олон ааштай “ажилгүй суулт”-аас бий болж байна. Би үүнийг олон жилийн туршид сануулсаар ирлээ. Өөрийнхөө хөдөлмөрөөр амьдардаг гэдгийг Оросууд ойлгоогүй байна. Гэтэл бүгд л олон нийтийн үзэл санаа гэдгийг нэг өдөрт бий болчих юм шиг ярих юм? Тэр үзэл санаа нь надаас чамаас биш, Тэнгэрээс гэнэт буугаад ирнэ гэж үү? Олон нийтийн үзэл санаатай байхын тулд юуны түрүүнд өөрийнхөө хүчээр, өөрөө бүтээж, бий болгож, өөрөө хөдөлмөрлөж, дадлага туршлага хуримтлуулах хэрэгтэй гэдгийг ойлгохгүй байна гэж үү? Хичээл зүтгэл үгүй бол үнэ цэнэ үгүй. Бид өөрсдөө ажиллаж үзэж байж л тодорхой үзэл бодол, мэдлэгтэй болно шүү дээ. Хэрвээ бид өөрсдөө хэзээ ч хөдөлмөрлөж эхлэхгүй бол өнөөдрийг хүртэл бидний өмнөөс ажилласаар ирсэн тэдгээр Европууд, бидэнд сүүлийн хоёр зууны туршид багшилсаар ирсэн тэр Германуудын заасан, тэдний ноёрхсон тэр л үзэл санааг дагах ёстой болно. Тэр тусмаа Орос бол Германгүйгээр, ажил хөдөлмөргүйгээр, бид дангаараа, одоо байгаагаараа учрыг ни олж чадахааргүй эмх замбараагүй ахуй юм. Яг ингэж би сүүлийн хорин жилийн туршид Шуургын дохиог хонходсоор ажил хөдөлмөрт уриалан дуудсаар байна. Бүхий л амьдралаа би энэ хонхыг дуугаргахад зориулсан, одоо ч гэсэн дуудсаар, хонхоо дугтарсаар байна, үхэн үхтлээ ингэж уриалсаар байх болно, тэр хонхыг, тэр дохиог гараас минь автал оршуулгынхаа ёслол дээрээ ч би дуугаргасаар байх болно.” 

“Би үеээ өнгөрөөсөн нэг муу хөгшин эр боловч дараах зүйлийг баяртайгаар хэлэхийг хүснэ. Одоо үе, бидний хүүхдүүдийн энэ цагт амьдралын утга учир яг л бидний үе шиг дарцаглаж, сүр хүч нь огтхон ч ширгээгүй байнам.  Одооны залуусын урам зориг цэвэр ариун, гэрэл гэгээтэй, яг тэхэд бидэнд байсан шиг. Нэг л зүйл өөр болсон. Тэдний зорилго өөрчлөгдөж, нэг гоо сайхныг өөр нэг гоо сайхнаар орлуулдаг болсон... Аль нь илүү сайхан бэ? Шекспир үү, хос гутал уу? Раффаэл уу нефть үү? Үүн дээр санал зөрөлдөөд байгаа юм. Би харин хэлдэг, Шекспир ба Раффаэл нар хамжлагат ёсыг ялахаас ч өндөрт,  ард түмний нэгдлээс, социализмаас, химээс, бүхэл бүтэн залуу үеээс ч илүү өндөрт тавигдана гэж, бүхий хүн төрөлхтнөөс ч илүү чухалд  тооцогдоно гэж. Яагаад гэвэл тэд бүх хүн төрөлхтний үр жимс, магадгүй ерөөсөө байж болох хамгийн дээд үр дүнг бий болгосон. Тэр ялгуусан гоо сайхангүйгээр магадгүй би амьд гэдгээ ч мэдрэхгүй байсан байх. Англичуудгүйгээр, Германгүйгээр, Оросгүйгээр хүн төрөлхтөн цаашид оршин байсаар байхыг, шинжлэх ухаангүйгээр, талхгүйгээр амьдарч чадахыг, гагцхүү Гоо сайхан гэгчгүйгээр ертөнц өөрийгөө хөнөөхийг та нар ойлгохгүй байна гэж үү? Энэ бол дэлхийн түүхийн бүрэн нууц. Тэр бүү хэл шинжлэх ухаан ч гоо сайхангүйгээр оршин байж чадахгүй...”

“Амиа хорлохгүй амьдрахын тулд Бурхан гэдгийг хүн өөрөө санаанаасаа зохиосон.”

“Өдийг хүртэл шашингүй ард түмэн, үндэстэн гэж нэг ч байгаагүй. Энэ нь сайн, муугийн тухай ухагдахуунгүй ард түмэн гэж байхгүй гэсэн үг. Үндэстэн бүр сайн, муугийн тухайд өөрийн гэсэн өвөрмөц ойлголттой. Өөрсдийн нүгэл, буяны хэмжүүртэй. Сайн ба муугийн тухай энэ ойлголтууд олон үндэстний хувьд адилшаад ирэх үед тэдгээр үндэстнүүд мөхөх ба тэхэд сайн муугийн ялгаа арилж үгүй болж эхэлнэ. Хэзээ ч хүний оюун ухаан сайн ба мууг тодорхойлох, адаглаад барагцаагаар зааглаж чадахуйц хэмжээнд байгаагүй бөгөөд эсрэгээр ни эдгээр ойлглолтуудыг өрөвдөм басхүү ичгүүртэйгээр холиж солисоор ирсэн, шинжлэх ухаан гэхэд л энэ асуудалд маш бүдүүлэг хариултыг л өгч чадаж байна.” 

“Аливаа Үндэстэн оршин байсан цаг хугацааны мөчлөгт гарч байсан үйлдэл бүрийн зорилго нь Бурханыг хайх, өөрийн гэсэн, зөвхөн өөрсдөө итгэдэг Бурханыг заавал хайж олох байсан. Бурхан бол тухайн ард түмний хүн чанарын цогц юм. Хэзээ ч бүх Үндэстэн, эсвэл олон тооны Үндэстнүүд адилхан Бурхан, адил шүтээнтэй байсан нь үгүй бөгөөд эсрэгээр бүгд өөрсдийн гэсэн онцгой Бурхантай байсаар ирсэн.”

Шашин хэмээх маргаантай хэрнээ хамгийн хүчирхэг нэгэн ойлголт. Шашин гэж ... угтаа тухайн улс түмний ИТГЭЛ БИШРЭЛ л гэсэн үг шүү дээ. Хүн юунд итгэнэм, сэтгэл нь тэр зүгт хандаж, түүнд захирагддаг учраас шашнаар дамжуулж үндэстэн угсаатнуудыг өлмийдөө өвдөг сөхрүүлдэг арга маш удаан хугацаанд амжилттай хэрэгжиж байсан. Шинжлэх ухаан шашныг эсрэгцэн гарч ирсэн боловч, одоо өөрөө эргээд өөр нэгэн төрлийн шашин болох замдаа шааригдаж буй.

“Хүн төрөлхтөн Бурханыг хайсаар ирсэн” гэж зохиолч хэлжээ. Би бол Монголчуудаас бусад нь тийм гэж хэлмээр байна. Харин Монголчууд бол ҮНЭН-ийг хайсан ба олсон. Хэн нэгэн Бүтээгчийг хайхаасаа илүүтэй, оршин байхуйн зүй тогтлыг эрэн бэдэрсэн ба мэдсэн. Зүй тогтол гэдэг бол хууль. Тэхээр Ертөнцийн Оршихуйн Хуулийг нээн ойлгож түүнд захирагдахаас илүү юм юу байх билээ. Хэрхэхийг ТЭНГЭР мэднэ хэмээхүй ийм учиртай...

Тийм юм бол тэр ХУУЛЬ чинь хаа байна? Яагаад би мэдэхгүй байгаа юм? Яагаад Монголчууд өнөөдөр тэгвэл ийм гуйлгачин байгаа юм? ... гэх мэт асуултыг зарим уншигч авгай тавих нь зүй ёсных. Тэр хууль бол Их Засаг хууль болон “Хөх Монголыг нүүдлийн соёлоор бадраах хутагтай Алтан Дээд ГЭР ИЭ” гэх судруудад, үлгэр домог, туульс хайлсад нуугдсан байгаа даа. Тэгээд “Эх орноо хайрла, ТҮҮХЭЭ СУДАЛ” гэж би өөрийн зүгээс нэмье. Зөвхөн би ч биш. Ф.М.Достоевский бас зөвлөж байгаа юм. Яагаад гэвэл энэ номонд “дэлхийн түүх харуулж байна” гэсэн дөрвөн үг ороогүй сэтгэлд хүрсэн харилцан яриа байгаагүй. Гэхдээ нэг анхаарууштай нь тухайн үеийн Оросууд дэлхийн түүх гэдэгтээ зөвхөн Европын түүхийг л оруулдаг байсан, өөр түүхийг мэддэггүй, мэдлээ гэхэд Арав, Энэтхэг, Хятадаар хязгаарлагддаг байсан биз. (Хэрвээ Достоевский Монголын ҮНЭН түүхийг мэддэг байсан бол түүний зохиолууд тийм эмгэнэлтэй байхгүй байхсан...)

Тэхээр эндээс түүх судлахын ач холбогдлыг гарган авч байгаа юм. Хэзээ ч ямар үед хэрхэн зөв шийдвэр гаргахаа мэдэхийн тулд хүн өөрийгөө таних хэрэгтэй. Өөрийгөө танихын тулд эхлээд түүхээ судлах хэрэгтэй. Өвөг дээдсийнхээ түүхийг судласнаар танд хэний ямар ген удамшсаныг, хэний ямар эрчим хуралдсаныг олж эзэмшинэ гэсэн үг. Ер ни ямар ч юмны мөн чанарыг олж харахын тулд бас л хаанаас эхтэй, ямар зорилгоор бий болсныг судлах ёстой болдог. 

Феодор Михайловичийн хувийн амьдрал, янз бүрийн зүйлийг мэдэхийг огт хичээсэнгүй. Нийтэд чиглэсэн үзэл бодол нь юу байв гэдгийг олж үзэхийг эрмэлзлээ. Үүнтэй бас адилаар Үндэстний дорой буурай байдал, үзэмж, өнөө маргаашийн мөнгө төгрөгний асуудал “ёстой яамай” юм. Үндэстнийг ҮЗЭЛ САНАА нь тодорхойлно. Энэ Үзэл санаан дороо хэр бат нэгдсэн нь тодорхойлно. Хэрвээ энэ эв нэгдлээс зугтвал, эх орноо гээвэл юу болдгийг Ф.М.Достоевскийн анхааруулсныг дахин сануулсу:

“Хэн төрсөн нутгаасаа хүйн холбоо тасарна, тэр хүн бүх шүтээнээ алдана, бүх зорилгоо, өөрийгөө ч алдана.”

Хүндэтгэн ёсолсон, Монгол Удам

Еврейн цохилт ба ирээдүйн эзэд

Нэлээдгүй зовсон бас нэлээдгүй шуналтай тиймээс ч хамгийн баян нэгэн хүчирхэг үндэстэн энэ дэлхийд оршин буй нь Давидын одыг дээрээ залсан Еврей нар.

Ер нь яагаад еврей үндэстний тухай сонирхох болсноо сайн мэдэхгүй юм. Гэхдээ аль багын л энэ ухаалаг хэрнээ хүйтэн мэдрэмж төрүүлсэн хүмүүс миний сонирхлын төвд байсан ба өчигдөр нэгэн найзтайгаа энэ тухай хөөрөлдсөн минь уг бичлэгийг бичих сэдлийг хүчтэй төрүүлэв.

Юуны өмнө тэр найз маань хэн байв гэдгийг цухас дурдсу. Тэр бол Австрид хүүхэд насаа өнгөрүүлсэн ч англи сургуульд сурдаг байсан болохоороо эх хэлээ Англи хэл гэж өөрөө итгэдэг, Америкт дипломатын сургууль төгсөөд одоо Австри улсын Гадаад Хэргийн яаманд түр ажиллаж буй Сири ээжтэй, Палестин аавтай араб удмын хүн билээ. Ажил мэргэжилтэй нь холбоотой болоод тэр үү түүнд сонирхоогүй, мэдэхгүй сэдэв ховор. Бид хоёр үе үе уулзаж хорвоо ертөнцийн сонин хачны талаар ярилцах ба заримдаа санал нийлж заримдаа түс тас маргалдана аа.

Өчигдрийн яриа нэг л мэдэхэд Хятадууд хүүхэд иддэг тухай руу халтирсан байв. Мань хүн ч “Чи өөрөө Хятадуудыг үзэн яддаг болохоороо ийм юм ярьж байна. Хэдэн хүн тэнэг үйлдэл хийсний төлөө чи бүхэл бүтэн үндэстнийг тэгж хэлж болохгүй” гэдэг байгаа. “Тэд нарт чинь иддэггүй юм байдаггүй юм. Чи өөрөө мэдэхгүй байж” гээд би бууж өгсөнгүй. Харин тэр “Ер нь хүүхэд иддэг гэсэн яриаг бие биенээ үзэн яддаг үндэстнүүд түүхийн туршид л тарааж ирсэн байдаг. Би хүртэл Еврей нар хүн иддэг гэж итгэдэг байсан” гэснээр бидний маргаан Еврей нар луу хандлаа. 

Тэхээр 2500 орчим жилийн өмнө одоогийн Израилын нутаг дэвсгэр дээр Еврей нар амьдарч байгаад ихэнх нь Европоор тархан амьдарсан байдаг. Цөөхөн хэд нь газар нутагтаа үлдсэн ч одоогийн Палестинчууд олноороо уг газрыг сүүлийн хоёр мянган жилийн хугацаанд эзэгнэн суурьшсан ба, тодруулбал мань найзын аавын төрсөн нутаг нь одоогийн Израилд байжээ.

Еврейчүүд нутгаасаа гараад жаргасан нь бараг үгүй. Байнгын дарамт шахалтанд, өөр шашинтай гэж ад үзэгдэн хөнөөгдөж, бөөнөөрөө алуулж байсан нь олон. Гэвч “мөнгө” гэдэг зүйлийн жинхэнэ мөн чанарыг таньсан хүмүүс юм болов уу гэж би боддог юм. Тиймдээ ч баяжсан. 

Вена хотын Еврейчүүдийн тухай товхимлыг би өнгөрсөн жил бүтэн өдөржин сууж орчуулан уншиж байснаас товчлон хүргэе. Вена хотыг үүсгэн байгуулагдсаны дараахан буюу 12 дугаар зууны дунд үед хамгийн анх ирсэн Еврей эрийг хотын дарга “зоос цохиулах” ажлаар гэр бүлийнхний нь хамт урьжээ. (Бүүр тэр цагт л мөнгөний нарийн ухааныг олчихсон байж шүү!!!) Тэр хүний араас олон олноор ирсээр байсан Еврейчүүд хоёр, гурван зууны дараа ч  нутгийн иргэдтэй огт уусаагүйгээр үл барам өөрсдийн зан заншил шашнаа хадгалсаар амь бөхтэй, амьжиргаа дээгүүр аж төрдгөд атаархахдаа зүйл зүйлээр хахин хавчсан байдаг. Жишээ нь Еврей хүн газар тариалан, гар урлал, гахай шувуу тэжээх зэрэг аж ахуй эрхлэх, тийм төрлийн бүтээгдэхүүн зарж борлуулах эрхгүй байсан, сургуульд сурах, хотын төв газраар явах эрхээ хасуулсан, ганц нэгээрээ явж байхад нь зүйл бүрээр дээрэлхэх нь энгийн үзэгдэл болсон гэх мэт. Ганц л зүйлийг эрхэлж болдог байсан нь “мөнгө зээлэх”. Мөнгөгүй болсон нутгийн иргэд аргаа барсан үедээ хаанаас баяжаад байдаг нь үл мэдэгдэх Еврей нараас хүүтэй мөнгө авдаг байлаа. Учир нь тэр үед Христийн шашинд мөнгө хүүлэхийг хориглосон байж. Еврейн шашинд энэ нь хориотой биш. Тэр ч байтугай хаан нь аян дайн хийхдээ Еврей нараасаа мөнгө зээлж байсан гээд бод. Гэвч энхийн цагт дарамт шахалт ихтэй хэвээрээ байсан ба амьдралд цөхөрсөн ядуу Еврей нар сүмдээ цуглараад өөрсдийгөө шатааж амиа егүүтгэсэн тохиолдол ч цөөнгүй байв гэж бичсэн байсан. Цаг арай нааштай болсон үе нь мянга долоон зуугаад оны үе. Тухайн үедээ Европын бас л нэгэн хүчирхэг улсын тоонд зүй ёсоор багтдаг байсан Австри-Унгарын эзэнт гүрний нэгэн хаан Вена хотынхоо Еврейчүүдэд анх удаа нутаг зааж өгсөн байдаг. Тэр газар нь тухайн үедээ хотоос холгүй орших нэг тосгон байсан бол одоо Вена хотын нэг хэсэг буюу хоёрдугаар дүүрэг нь болсон. Одоо ч тэнд сонин малгай, этгээд сахал бүхий Еврей нар олон хөлхөлдөнө.

Ингээд тэд хөөцөлдсөөр тосгондоо сургууль байгуулах эрхтэй болжээ. Арван есдүгээр зууны сүүл хагас гэхэд Еврей эмч, эрдэмтэд төрөн гарч нэг үгээр хэлэхэд сэхээтний давхарга бий болов. Хаант засагт нөлөөлөх сувагтай болохыг зүйл бүрээр оролдсоор байсан байдаг. Мөн энэ цагаас дэлхийн бусад улсад амьдран суух ижил үндэстнүүдтэйгээ холбоо тогтоож газар газрын Жүүдүүд ариун газар болох Израилдаа очих ёстой хэмээх үзэл санааг болгоомжтойгоор цухалзуулж эхэлжээ. Америкийн Жүүдүүд бас америктаа маш нөлөөтэй болсон байлаа. Гэвч Дэлхийн хоёрдугаар дайныг хүртэл энэ асуудал “зөн мөрөөдөл”-ийн төдий байсан юм. Гитлерийн Германуудад олон сая хүнээ алдсаныг шалтаглан НҮБ-д санал хүсэлтээ тууштай тавьснаар 1948 онд Палестинаас газар тасдан Израил улсыг байгуулав. Иерусалимаа авч чадав.

Үүнд дэлхийн даяарх Еврейчүүд өдийг хүртэл маш хүчтэйгээр нөлөөлсөөр байгаа билээ. Тэд жил бүр маш их хэмжээний мөнгийг орчин үеийн армидаа зарлагаддаг. Америк ч чадлынхаа хэрээр тусалдаг. Яагаад Америк тусалдаг вэ?

Америкийн баруун эрэг, зүүн эргийнхэн бол цаг үетэйгээ хөл нийлүүлж алхдаг гэх юм уу, дэвшилтэт үзэл санаатай хүмүүс байдаг бол төв хэсгийнхэн нь нэлээн хуучинсаг, тэр тусмаа загалмайтны шашны евангилист урсгалд гүнээ бишрэгчид байдаг ба тэдний дийлэнх нь “хэрвээ Еврей нар ариун газраа эргүүлэн авбал Есүс Христ энэ дэлхий дээр эргэн ирнэ” гэж бат итгэдэг учраас энэ үйл хэрэгт идэвхийлэн зүтгэдэг байна. Хэрвээ Америкт ерөнхийлөгч юм уу, сонгуульд өрсөлдөж буй хэн нэгэн Еврей нарын тухай эвгүй зүйл хэлбээс тухайн газраас олонхын санал авах шаансгүй болдог юм гэнэ. Тийм  ч болохоор тэнд Еврейн хөрөнгө оруулалт бүхий олон төрлийн тусламжийн үйл ажиллагаанууд хэрэгждэг байна. Түүнчлэн АНУ-ын парламентад хүчирхэг нөлөөлөл бүхий улс төрийн хэд хэдэн бүлэглэл байдаг. Эдгээр бүлэглэлүүдийг тодорхой үзүүлэлтээр харьцуулсан жагсаалт жил бүр гардаг бөгөөд айргийн тавд Еврейн бүлэглэл ороогүй байх нь үгүй. Мөн олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслүүдийн дийлэнх нь мэдээж манай Жүүдүүдийн өмч байна. Энэ бол нийгмийн сэтгэлзүйг өөрсөддөө татах хамгийн үр дүнтэй арга шүү, нэг талыг хэт хайрласан мэдээлэл үндсэндээ тархи угаалт л гэсэн үг..?

Дэлхийд хамгийн анх “мөнгө хүүлэлт”-ийг санаачилж, өдгөө дэлхийг өр, зээлийн торонд оруулчихаад буй хүмүүс нь зоосон мөнгө цохьдог байснаасаа доллар хэвлэдэг болтлоо хөгжсөн Еврей нараас өөр хэн байхав. Өөрийнхөө хутгасан жанхуугаа “жанхуучин гуай” даанч сайн мэдэлгүй дээ. Тиймээс ч тэд хамгийн баян хүмүүс. Жил бүр Палестин дахь Израилын газар нутаг өргөссөөр... Палестинд ардууд нутгаа хамгаалан тэмцсээр. Тэд ядуу, зэвсэггүй учраас зарим нь амиа золиосолж бөмбөг дэлбэлнэ. Үүгээр шалтаглан Израилууд Палестинд хаа сайгүй хяналт, тагнуул, дурангаа оруулж цэргийн хүчээр ноёрхлоо тогтоосон ба урьд нь Израилд байсан Палестинчууд төрсөн нутагтаа орон эрхгүй болчихсон. Дэлхийн хэвлэл мэдээллээр харин дараах утгатай мэдээлэл цацагдана. “Палестины алан хядагч, амиа золиослогч хоёр эр энгийн иргэдийн өглөөний цайгаа ууж байсан кафед бөмбөг дэлбэлж ... хүний амь нас эрсэдлээ” гэх мэт. 

Ер нь тэгээд Дундад Азид цэрэг зэвсгийн баазаа байгуулах нь Америкийн хувьд “газрын тосны нөөцтэй ойртох” сайхан боломж. Үүнийг зөвхөн Еврейчүүдэд туслахын төлөө гэж харвал бас дутуудах юм болов уу. Түүнчлэн Иерусалим бол Ази, Европын дунд оршдогоороо газарзүйн үнэ цэнээ одоо болтол алдаагүй. Загалмайтны аян дайн ч бас энэ газрын төлөө болж өнгөрсөн билээ. Мусульман удирдагч Саладдин тэрхүү дайныг зогсоосон гэж хүмүүс боддог ч ер нь бол Европууд буцаад ирэх л байсан, гагцхүү дорно зүгээс ирсэн Монголын эзэнт гүрний цөөхөн хирнээ гайхалтай эрэлхэг цэргүүд, мэргэн жанжид христ лал гэлтгүй нэгэн тугийн дор нэгтгэсэн учраас шашны үзлээр шалтагдсан уг аян дайны утга учир алдагдаж, Ромын пап, европын хаад хатдын Иерусалимд ноёрхлоо тогтоох гэсэн асар их шунал айдас хүйдсээр солигдон “Мөнх Тэнгэр нь дайчиддаа хэрх” хэмээхийг хүлээж омгоо хийсгэж дүмбийн суусан бөлгөө. Басхүү хоорондоо нэгдэн нягтарсан ба энэ нь ирээдүйн буюу өнөөдрийн улсууд үүсэх анхдагч шижим байлаа. Үнэндээ Монголчууд очоогүйсэн бол Аллах, Христийн хүүхдүүд хоорондоо алалдаад дуусах байсан биз ээ.

Зиа өнөөгийн байдал ч дордсон уу гэхээс дээрдээгүйдэг. Долоон тэрбум өлсгөлөн хүн хамтраад хэдэн Еврей нарын сэдлээр “санхүү” гэдэг бас нэгэн “шашин”-д сохроор сүсэглээд байгаль дэлхий рүүгээ дайрч байгаа харагдана. Техник, өөрөөр хэлбэл шинжлэх ухаан гэдэг "зэвсэгтэй". Нум сум нь угтаа ан ав хийхэд тустай аж ахуйн хэрэглэгдэхүүн байгаа юм. Дайны үед хүмүүс бие бие рүүгээ шагайснаар зэвсэг болсон. Шинжлэх ухаан ч бас хүнийг хөгжүүлэх, орчноо танин мэдэж, байгальтайгаа зохицон амьдрахын тулд үүсэн бий болсон. Харин өнөөдөр хүн төрөлхтөн түүний тусламжтайгаар оршихуйгаа, өөрсдийгөө, үр удмаа дэлхийтэйгээ сөнөөхөөр ханцуй шамлан буй.

Инээдтэй нь хүчирхэг баян Еврей нарын юу хийгээд, хүн төрөлхтнийг хааш нь хөтлөөд байгааг анзаарч хараад бусдадаа ойлгуулахыг хичээн байх нь хэдэн бор Монголчууд. Үлгэрээр бол даахьтай даагатай нусгай хүү. Атгаалжин мангас байдаг юм уу айшхи шулам байдаг юм уу атаатан дайсан, ар өврийн зарц нар нь хүүг “хөөрхөн бацаан” хэмээн шоолж басна. Өнөөдөр Монголчуудыг хүн төрөлхтөн бас л дооглосон, үл тоомсорлосон янзтай харж байна. Бүүр өргөн дэлгэр газар нутгийг нь “эдийн засгийн аргаараа” эзлэн хоосруулахыг зорин ирж байна. Яс нь пиавар, мах нь хаймар болсон жангийн үнэртэй Гуулингийн боолууд хүртэл Монголчууд Солонгосын нэг хэсэг байсан юм гэх санаа цухалзуулж уур хүргэх. Цохдож нэг үзнэ, нясалж нэг үзнэ, одоо давраад өшиглөж байна... Монголчууд тэссээр л. Цаг нь л арай болоогүй юм уу даа. Гэхдээ зүрх нь омогшоод, Хөх Толбо нь сэргээд эхэлчихсэн.

Дэлхийн хаа сайгүй Хөх Монголын үрс улс үндэстэн бүрийн соёл, ахуй, уламжлал, хэл, сэтгэлгээтэй нь танилцан эрэн бэдэрч ахуй. Хэрвээ Монголдоо баян тансаг байсан бол эх нутагтаа л хөлөө ачаад суугаад байх хүмүүс шүд зуун тэсч энд тэнд амьдрахдаа олныг ухаарна, танин мэднэ, басхүү эх орноо сэтгэлдээ дээдэлнэ. Эргэлдэгч дэлхийн ирээдүйн эзэд шүү дээ. Ингэж танилцахаас өөр аргагүй юм. Тиймээс өнөөдөртөө Монгол ядуу байгаа нь Мөнх Тэнгэрийн учир зангидсан таалал ажгуу.

Ган болд давтахын тулд байн байн галд дүрэн улайсгадгийн адилаар Монголчууд хувь заяаны хүндхэн сорилтуудыг давсаар өдийг хүрсээн. Эцсийн цохилт, эцсийн хурцлалт Еврейчүүдээс ирж байна. Ядарч сульдсан нь тоймгүй гэж биднийг ам уралдан шаагих л юм. Үнэндээ “ядарсан Монгол” гэж бидэнд “ойлгуулчихаад” байгаа учраас л Монголчууд гадныхныг шүтээд байгаа юм. Бид ядраагүй шүү!!!

Оюуны гайхамшигт бүтээл Соракуктай Сэцэн хатны Алтан судараа найман зууныг дамнуулан авчирч чадсан, Их засаг хуулиа ам дамжуулан ач үрдээ захисаар ирсэн, мянга түмэн жилийн түүхтэй МАЛЧИН заяагаа шүтсээр өдийг хүрсэн Монгол түмний хувцас гандсан байж болно, ходоод өлссөн байж болно, харин хатан цагаан яс нь харласан байх учиргүй, хатуу булчин, халгих зүрх нь хатсан байх учиргүй, эрэлхэг зориг нь элэгдсэн байх учиргүй, энгүй сэтгэхүй нь эвдэрсэн байх учиргүй. МОНГОЛ ядарсан байх учиргүй ээ.

Хүч тэнхээ авахаар дугхийснийг үхсэн гэж бодоод яаран хөөрцөглөх хэрэггүй шүү, хүн заяагаа хорлогчид, Хөх толбонд атаархагчид аа. Хэн гэдгээ мэдэж хэлхээ түүхээ судалж ураг удмаа дээдэлж учраа олсон хөвгүүд, уран аргат охидууд байх байрыг чинь зааж баашилсныг нь байхгүй болгоно.

Монгол баатрууд гэдэг дайснаа хүртэл хайрладаг, тэдэнд амьдрал өгөхийг алдаа төөрөгдлийг нь засахыг хичээдэг учраас баярлан хүлээж авсан нь Монголыг мохоох гэж мунгинан зүтгэхээс хамаагүй дээр. 

Харин Монголчууд сэртүгэй,

Хэнээс томилгоотойгоо

Хэрхэх учиртайгаа

Хэний үр гэдгээ

Хийх ёстой үйлээ

Тунгаан бодож, тааж онож

Талын энтэй ухаарч галын эрчтэй сэтгэ.

ХААН МОНГОЛ СЭР СЭР СЭР. 

Хөх толботнуудад мэхийн ёсолсон, Монгол Удам

НҮБ-ээс зарласан тэмдэглэлт өдрүүд

United Nations Observances

The United Nations has set aside certain days each year for the observance of both overall and specific human rights issues.
January
27 January: International Commemoration in Memory of the Victims of the Holocaust
February
20 February: World Day of Social Justice
21 February: International Mother Language Day
March
8 March: International Women's Day
21 March: International Day for the Elimination of Racial Discrimination
22 March: World Water Day
23 March: World Meteorological Day
25 March: International Day of Remembrance of the Victims of Slavery and the Transatlantic Slave Trade
April
2 April: World Autism Awareness Day
4 April: International Day for Mine Awareness and Assistance in Mine Action
7 April: World Health Day
23 April: World Book and Copyright Day
May
3 May: World Press Freedom Day
8—9 May: Time of Remembrance and Reconciliation for Those Who Lost Their Lives during the Second World War
15 May: International Day of Families
17 May: World Telecommunication and Information Society Day
21 May: World Day for Cultural Diversity for Dialogue and Development
22 May: International Day for Biological Diversity
29 May: International Day of UN Peacekeepers
31 May: World No-Tobacco Day
June
4 June: International Day of Innocent Children Victims of Aggression
17 June: World Day to Combat Desertification and Drought
20 June: World Refugee Day
23 June: United Nations Public Service Day
26 June: International Day against Drug Abuse and Illicit Trafficking
26 June: United Nations International Day in Support of Victims of Torture
July
5 July (first Saturday): International Day of Cooperatives
11 July: World Population Day.
August
9 August: International Day of the World's Indigenous People
12 August: International Youth Day
23 August: International Day for the Remembrance of the Slave Trade and its Abolition
September
8 September: International Literacy Day
15 September: International Day of Democracy
16 September: International Day for the Preservation of the Ozone Layer
21 September: International Day of Peace
Last week of September: World Maritime Day
October
1 October: International Day of Older Persons
2 October: International Day of Non-Violence
5 October: World Teachers' Day
8 October (first Monday): World Habitat Day
8 October (second Wednesday): International Day for Natural Disaster Reduction
9 October: World Post Day
10 October: World Mental Health Day
15 October: International Day of Rural Women
16 October: World Food Day
17 October: International Day for the Eradication of Poverty
24 October: World Development Information Day
24 October: United Nations Day
November
6 November: International Day for Preventing the Exploitation of the Environment in War and Armed Conflict
14 November: World Diabetes Day
16 November: International Day for Tolerance
16 November (third Sunday): World Day of Remembrance for Road Traffic Victims
20 November: Africa Industrialization Day
20 November: Universal Children's Day
21 November: World Television Day
25 November: International Day for the Elimination of Violence against Women
29 November: International Day of Solidarity with the Palestinian People
December
2 December: International Day for the Abolition of Slavery
3 December: International Day of Persons with Disabilities
5 December: International Volunteer Day for Economic and Social Development
7 December: International Civil Aviation Day
9 December: International Anti-Corruption Day
10 December: Human Rights Day
11 December: International Mountain Day
18 December: International Migrants Day
19 December: United Nations Day for South-South Cooperation
20 December: International Human Solidarity Day

Жинхэнэ боловсрол гэж юу болохыг ухсан минь

Боловсрол оо гэж.

Миний нэг танидаг хайртай эгч байдаг юм. Социализмийн үед төрж, хүмүүжсэн тэрбээр Техник мэргэжлийн сургууль төгссөнөөр ачит багш нараасаа “амьдрал” хэмээх өөр нэгэн багшийн гарт шилжиж ажил хөдөлмөрөөр өөрийгөө чимсэн зүгээр сууж чаддаггүй зүтгэлтэй нэгэн. Эгч маань  бас ч үгүй нэг ид шидтэй. Юу гэхээр, ажил хэрэг ярихаар аль нэг газрын хаалгыг татсан л бол бүтээхгүй гарч ирнэ гэж түүхэнд байхгүй ээ. За тийм ч болохоор анд нөхөд, хамаатан садан нь хэдэн сар хөөцөлдөөд бүтээгүй юмаа барисаар түүнийг “гол найдвар”-аа болгон ирэх нь бий. Эгч бүсгүй ч өөрт нь итгэсэн баахан хүний сэтгэлийг өвөртлөөд даргын өрөө рүү давхиад орно доо... Инээмсэглээд л гараад ирнэ. За ингээд хэлэхээр зарим хүмүүс “дарга нартай иймээ тиймээ юм болдийм байгаа биз” гэж өөрийнхөөрөө ойлгоод тас намжирдна аягүй бол. Үгүй шүү, ханьдаа үнэнч, харин ч жинхэнэ Монгол бүсгүй байдаг юм. 

Нууц нь юундаа байна вэ гэхээр ерөөсөө л ганцхан зүйл, ярилцагчийнхаа сэтгэлд нөлөөлтөл өөрийгөө илэрхийлэх л байхгүй юу. 

Ярилцлагын үйл явцад анхаарлаа нэг хандуулсу. Аа гэхдээ, албархуу царай, алтан цаг, Армани ус, аятайхан бас бодолтойхон асуулт тавьж хэлэлцэгчдээ сэтгэгдэл төрүүлдэг америк маягийн арга барилыг ярихгүй шүү. Энергийн түвшинд өөрсөддөө аль болох ойлгомжтойгоор сонирхноо хө. 

Айл бүрт удмынх нь өвөг дээдэс болох онгод шүтээнүүд заларч, тэр байтугай шинжлэх ухаан сүнс гэж бийг, хүний биед гэрлэн бүрхүүл байдгийг батлаад, судалдаг, хэмждэг  тоног төхөөрөмж нь бий болчихсон өнөө үед “сүнс ярьж гажигтаад ...” гэж хамраа шуухитнуулан эсрэгцэх тийм ертөнцөөс тасарсан Монгол байхгүй биз ээ гэдэг итгэлээ дашрамд хэлмээр санагдах. 

Хүний бодол бол энерги буюу Монголоор эрчим юм. Тиймээс итгэл найдвар бол бүүр хүчтэй эрчим байдаг. Тэр ч ёсоор нөгөө дарга энэ тэрийг эргэцүүлсээр өөрийнхөө гэрлэн бүрхүүлээр хүрээлүүлэн, эрчмээ цацруулсаар өрөөнд сууж байна гэж төсөөлцгөөе. Энэ үест хаалга тогшин, өөртөө итгэх итгэл дээр нь өөр бусдын сэтгэлүүд дэм өгч хүчжүүлчихээд буй нэгэн хуйларсан эрчмийн урсгал буюу манай эгч орж очих нь тэр ээ. Басхүү өрөөний гадна хүлээх хоёр гурван хүний “Бүтээчихээсэйййй...” гэх залбирал, хүсэл уг эрчмийн хуйлралд хүч өгөн хурдасгах авай. Яг л Торнадо шиг. Ингээд ярилцлага эхэлж, эгчийн харц, үгээр дамжин дарга нэгийг бодох ба, түүнд нь нөгөө Торнадо байн байн давшилт өг, өгсөөр даргын эрчмийн урсгал, эгчийнхтэй нэг долгион дээр таарах үест мань дарга зөвшөөж, үзгээ аван гарын үсэг зурснаар эгч талархлаа илэрхийлээд инээмсэглэн гарч буй л юм.

Үүнд махан бие, бариу зангиа, бүдүүн гүзээний ач холбогдол огт харагдахгүй байгаа биз дээ? Даргын сэтгэл, оюун л асуудлыг шийдвэрлэнэ үү гэхээс хувцас, яс, цус нь биш. Харин орж байгаа хүний өөртөө итгэх итгэл буюу бас л сэтгэл, оюуны хүч нь шийдвэрт нөлөөлдөг байх нь. 

 Бидний амьдрал түг түмэн уулзалт, учрал тохиолуудын нэгдэл нийлбэр байдаг. Тиймээс бид буюу эрчмүүд маань өдөр тутам ийм харилцаанд орж л байдаг. Тэхээр ерөөсөө нийгмийн шинжлэх ухаан гээчийг хөгжүүлж ирсэн, тухайн нийгэмдээ байр суурьтай байх гэсэн эрмэлзэл бол угтаа энэ сэтгэл, оюуны хүчээ төгөлдөржүүлэх чармайлт байсан байж таарах нь. 

Өөрийгөө таниснаар үзэл бодолдоо тууштай байдаг, аливаа нөхцөл байдалд оновчтой дүгнэлт өгч шийдвэрлэдэг, ямарваа асуудлыг шийдэх гарцыг алсын хараатай олж хардаг, аливаа үзэгдлийн мөн чанарыг таниад тохирсон аргаар хариу үйлдэл үзүүлдэг, юу юугүй сэтгэл санаагаар уначхаад уйлж унжхааргүй сэтгэлийн тэнхээтэй байхыг л би ухаандаа сэтгэл, оюуны хүч гэж нэрлээд байгаа юм. 

Энэ чадваруудыг эцэг эхүүд нь үр удамдаа сургааль үгс, амьдралаараа зааж сургадаг байв. Харин сүүлийн зуун орчим жилд аав ээжийн үүрэг оролцоог багасгаж сургуулийн системээр сэтгэл оюуныг чадваржуулахаар оролдох болжээ. Тэгээд тэр системийн дамжлагуудаар бүрэн гүйцэд дамжигдаж бэлэн болсон оюуны бүтээгдэхүүнүүдээ “Боловсролтой хүн” гэж нэрлээд тал талаас нь гэрэл цохиулан рекламдсаар өдийг хүрлээ.

Энэ хугацаанд маш  олон хэлний зөв бичих дүрэм шинэчлэгдэн тогтоогдож, олон хүн уншиж бичиж, тоо бодож, физик ертөнцийн олон үзэгдлийн “өнгөц шалтгаан”-тай танилцсан нь гайхамшигтай. Гэвч агуу найрагч Р.Чойномын шүлэглэсэнчлэн “хэлбэрт баригдах дургүй хорвоо”-г хүмүүсийнх нь сэтгэхүйтэй хамт хэлбэрчлэх гэж оролдсон нь, тодруулбал үнэн түүхийг өөрсөддөө тохируулан хэлбийлгэсэн нь, шинжлэх ухаан гэдгээрээ ертөнцийн зөвхөн материаллаг оршихуйн зүй тогтлыг эрэн бэдэрснээ “цорын ганц ҮНЭН” байдлаар хүмүүсийн тархинд  "боловсрол"-оороо

Эх хэлний гажуудлаас үүссэн сэтгэлгээний "төөрөгдөл"-ийг багасгах зарим санаа

Өсөхөөс сурсан Үндэсний хэл мартаж болшгүй соёл, үхтэл орших төрөлх нутаг салж болшгүй орон.

Монгол цустай, Монгол хэлтэйн хувьд, үр хүүхдүүд маань ч энэ л хэлээр ярьцгаах болно гэж хатуу итгэдэг хүний хувьд зарим нэг шүүмжлэл, санаа оноогоо хамтатган бичлээ. Сурч боловсрохын хүслээр жигүүрлэн яваа зарим дүү нарт хэрэг болж магад гэж бодсоны тул ийнхүү хэл шинжлэлийн тухай том сэдвийг зориглон барьж авав.

Хэл гэдэг бол хэрхэн сэтгэж байгааг илэрхийлэх хамгийн чухал хэрэгсэл гэж би ойлгодог. Маш олон төрөл, аялгатай ба ижил хэлтэй хүмүүсийн хувьд хоорондоо ойлголцох хамгийн хурдан арга. \мэдээж өвөг дээдсүүд маань бодлоороо харьцаж чаддагийг эс тооцвол шүү дээ\   

Үүнээс өөрөөр бодож сэтгэж байгаагаа илэрхийлэх маш олон хэлбэрүүдийг хүн төрөлхтөн бий болгосон нь дуу хөгжим, уран зураг, дохио зангаа, дүрс бичиг, үсэг бичиг, томъёо товчлол гэх мэт үргэлжилнэ.

Үсэг бичиг ямар нэгэн хэлээр дамжиж биеждэг болохоор хэл, бичиг, сэтгэлгээ гурвыг  салгах аргагүй юм. Мэдээж бичиг үсэггүй ч дуржигнатал ярьдаг хүмүүсийг, ганц үг хэлж үзээгүй мөртлөө бүгдийг ойлгодог ярих чадваргүй цөөнхийг мартаж болохгүй. Тэхээр хүн шалтгаан нөхцлийг үл хамааран өсөхөөс нь эхлээд ямар хэлээр эргэн тойрныхон нь ярьж байна, тэр хэлээр буюу эх хэлээрээ сэтгэдэг байх нь.

Жишээ нь би заримдаа герман үгнүүд урд хойно нь оруулаад германаар яриад байгаа боловч  дотроо Монголоор сэтгээд байгаагаа анзаардаг. Ер нь өөр хэл ашиглах үед хүн эхлээд өөрийнхөө хэл дээр сэтгээд дараа нь  толгойдоо нөгөө хэл рүүгээ орчуулаад эцэст нь амаараа ярьж ойлголцдог. Энэ нь ихэвчлэн маш хурдан явагддаг тул олон хүмүүс тархиныхаа энэ их үйлдлийг анзаардаггүй.

Шинэ орчинд дасаад гадаад хэлээр чөлөөтэй харьцдаг болоод ирэх тусам тухайн хэлээрээ сэтгэж эхэлдэг юм шиг байгаа юм. Дасах тусам гадаад хэл дээр хэрэглэдэг үгүүдээ төрөлх хэл рүүгээ “орчуулах” асуудал тулгардаг болно. Сэтгэлгээ нь ондоо тул тохирсон үг амар олдохгүй. Төрөлх хэлээрээ гацаатай түгдэрч ярих, гадаад үг хавчуулж ярих гэх мэт асуудлууд үүснэ. Энэ нь “хэл, түүнийг биежүүлж байгаа бичиг нь эргээд СЭТГЭХҮЙдээ нөлөөлж байдаг“ гэсэн “энгийн” дүгнэлтэд хүргэнэ.

Орос хэл, сүүлийн үед англи, солонгос хэлнүүдийн давшилтад өртсөөр салмайж, сарсайсан нь дэндэж байгаа нэг хэл бол манай Төв Монгол хэл. Ямарваа хэл ийм нөлөөнд орох нь нэг их сайны ёр бишээр үл барам, хэлийг хэл биш болгосноор тухайн хэлээр ойлголцдог хүмүүсийн хувьд сэтгэлгээний “төөрөгдөл” үүсч яриад байгаа юм шиг хэрнээ бүрэн ойлголцож чадахгүй байдал үүсч байна.

Ер нь сонсож байгаа үгнийхээ утгыг бүрэн гүйцэд мэдэхгүй байна гэдэг бол өнгөц, ухвар мөчид сэтгэхийн эх үүсвэр болж, бусдыг аялдан дагамхай, олон аятайхан үг нийлүүлээд ярьж л байвал утгын авцалдаагүй ч байсан, бүүр өөрийнх нь эсрэг утгатай ч байсан толгойгоо бөнжигнөтөл дохиж л суудаг,  мөн чанарыг нь мэдэхгүй мөртөө хоосон цээж ханхалзуулж хамар сарталзуулан бардамнадаг хүмүүжлийн уг язгуур болоод байна л даа.

Манай багш нар социализмын үед олон гадаад үгийг орчуулалгүй авсан байдаг. Хор уршиг гэж нуршилгүй ганц л асуулт асууя. Арван жилдээ функцийн график зурж үзээгүй хүн гэж байдаггүй байх. Тэгвэл функц гэж яг юу вэ?  Нэг хувьсагчийн функц, олон хувьсагчийн функц, гармоник функц, функцын уламжлал гээд л зөндөө олон сонсож, бодож байсан байх.

Математикийн шинжлэх ухааны тодорхойлолт нь нэг ба түүнээс олон хэмжигдэхүүнүүдээс хамаарч, тэдгээрээр тодорхойлогддог  хувьсах хэмжигдэхүүнийг функц гэнэ гэсэн байдаг шүү дээ. Манайд тоог заахдаа тодорхойлолт бичүүлээд, шал абстракт хэдэн жишээ аваал шууд бодлого руу ордог. Хүүхдүүд тухайн хичээлийн мөн чанарын талаар маш бүдэг, төсөөлөл төдий ойлголттой хоцордог. Харин тухайн үгийг яг эх хэлээрээ ойлговол ондоо шүү дээ. Жишээ нь германаар ямар нэг зүйл ажиллахгүй, хүлээж байсан үйлдлийг нь хийхгүй байхыг „Es functioniert nicht“ гээд хэлчихдэг. Тэхээр герман хүүхдүүд бол функц гэдэг чинь ямар нэгэн үйлдэл хийдэг юм байна гээд шууд ойлгоно. Үнэхээр олон төрлийн функцүүдийн ард, янз янзын үйлдлүүд л байдаг шүү дээ. Жишээ нь хэдэн дараалсан тоо аваад зэрэг дэвшүүлдэг зэргийн функцүүдээр үйлчлүүлэхэд огцом өөрчлөлттэй утгуудыг өгдөг ба тэдгээр утгуудыг харгалзуулан хооронд нь холбож зурснаа графикийг нь хийчихлээ гэж ярьдаг. Үнэндээ график гэдэг үгийг нь ч монголоороо дүрслэл гээд сольчихвол аштай юу.

Өөрөөр тайлбарлавал, та сардаа мэдээж тодорхой хэмжээний мөнгө олж байгаа. Цалин буусны дараа найзуудтайгаа нэг газар сууна, цахилгаан, усны мөнгө төлнө гэх мэт тодорхой хэмжээний санхүүгийн үйлдлүүд явагддаг даа? Тэгвэл x – таны олж буй мөнгө, y – таны үрж буй мөнгө гэвэл f хэмээх санхүүгийн үйлдлүүдийг таны орлогоос хамаарсан зарлагын функц гээд y=f(x) бичдэг. Энэ f үрэлгэн, арвич хямгач, урд хормойгоо аваад хойд хормойгоо нөхдөг ч байж болно.  

Түүнчлэн бидний сэтгэхүй, тархины үйл ажиллагаа нь бас л функц буюу үйлдлүүд байдаг.Тодруулбал: х - таны уншиж, үзэж, сонсож буй мэдээллүүд, у - өөрийн тань дүгнэлт, ойлголт, үзэл бодол, итгэл үнэмшил гэвэл

f – тэдгээр мэдээллүүдийг оюун ухаанаараа, сэтгэлгээний арга барилаараа, далд ухамсраараа, зөн мэдрэхүйгээрээ шүүн тунгаадаг үйлдлүүд

ба f гэсэн үйлдлийн цогцыг мэдээллээс хамаарсан үзэл бодлын тань функц гэчихэж болно. Ямар мэдээлэл авч байгаагаас хүний үзэл бодол ихээхэн хамаарч байдаг. (жишээ нь би Өвөр Монголчуудын тухай үнэн бодит мэдээлэл авч байгаагүйгээс болоод, тэднийг үндсэндээ хятадчилагдсан гэж алд дэлэм эндүүрч явсан хүн)

Харин бидний дэвтрээ дүүртэл боддог байсан синус, косинус, зэргийн, логарифм зэрэг ихэвчлэн гадаад нэртэйгээсээ болоод хүүхдүүд мөн чанарыг нь огтхон ч мэддэггүй абстракт, математик хийсвэрлэлийн функцүүд бол ямарваа үзэгдлийг лавшруулан судлахад туслах хэрэглэгдэхүүнүүд төдий л юм.

Өөрөөр хэлбэл таны сар болгон төлдөг төлбөрүүд, хийдэг худалдаа гэх мэт зарлагууд чинь тодорхой ямар нэгэн зүй тогтолтой байх ба түүнийг математикийн хийсвэр функцүүдээр ойролцоогоор илэрхийлж хэрхэн зарлагаа багасгах вэ, эсвэл орлогоо ихэсгэх вэ гэх мэт бодлогуудыг бодоод, гарсан хариуг нь амьдралд дээр буулгаж ашиглахад туслах ёстой хийсвэр ойлголтууд юм.

Функцээс гадна маш олон ийм мэт үл ойлгогдох үгс сурах бичгээр дүүрэн бий. Тэдгээрийг ойлгомжтой болгох энгийн арга нь багш нар сурагчиддаа гадаадаар нэг хэлээд дараа нь “буюу” холбоос хэрэглэн Монголоор гол утгыг нь хэлдэг байхад болчих мэт. Хичээлийн хуваарь дээр хими буюу бодисыг шинжлэх ухаан, математик буюу тоог судлах ухаан, физик буюу байгалийн үзэгдлүүдийг шинжлэх ухаан, биологи буюу амьд бодгалийг судлах ухаан гээд биччихдэг бол хүүхдүүд юу судлахын тулд сургуульд явж алтан цагаа зарцуулж байгаагаа өдөр тутам мэдэрч зорилготой суралцах болов уу хэмээн мунхаглах юм, та юу гэж бодно?

Харин хамгийн үр дүнтэй аргыг би “өөрөөсөө эхлэх” гэж хэлмээр байна. Боловсролын тогтолцоо, улс төрийн тогтолцоо буруу байгаа нь ярилтгүй зүйл. Гэхдээ аливаа юмны мөн чанарыг хүн өөрөө л өөрөө өөртөө нээдэг шүү дээ.

Тэхээр та өдөр тутам яригдаж байдаг зарим үгүүдийн яг юу болохыг мэдэхийн тулд үргэлж эрэлхийлж байгаарай. Ардчилал гэж яг юу вэ? Төр гэж юу вэ? Мөнгө гэж юу вэ? Хүний эрх, үүрэг гэж юу вэ? Үнэхээр эрхээ эдлэчихээд үүргээ биелүүлэх ёстой гэж үү? Үүргээ биелүүлсэн нь эрхээ эдлэх ёстой биш үү?  

Түүнчлэн шинээр сурч байгаа гадаад үгүүдээ Монголоор яаж оновчтой илэрхийлэх вэ гэж байнга сэтгэж ажиллаарай.

Бяцхан хүүхдүүддээ Монгол үлгэр уншиж өгч эх хэлийг нь эрхэмлэж эзэмшүүлээрэй. Үүгээр чинь дамжиж үгэн дотор үг нууцалдаг, утган доторхи утгыг тайлдаг, нэг үгээр мянган утга илэрхийлдэг, цээжнээс цэцэн үгсийг дэлгэрүүлдэг, ухаанаас уран үгсийг ундруулдаг, дэлхийн энгээр орчлонг цоо сэтгэдэг Монгол сэтгэлгээ удамшин, үеийн үед залгамжлагдах болно.  

 

Монгол улс мандан бадрах болтуухай. 

Мэхийн ёсолсон, Монгол Удам
2012

Алд биеийн алжаалыг үл ойшоон зүтгэгч эрэлхэг баатруудыг гүнээ хүндэтгэн биширмү

Түүхээ өмөөрөн босоо зогсож, цусандаа үнэнч үлдсэн Өвөр Монгол, Халимаг, Тува, Буриад, Хазара гэх мэт өөр олон Монгол Үндэстнүүд, тэдний тэмцэгч нарыг, Монгол нутаг, ард түмэндээ эрх чөлөөг олгохын тулд алтан амиа өргөсөн дайчин баатрууд, одоо ч Хятадын шоронд тамлуулан хоригдож буй тэмцэгч Хадаа болон Хуучинхүү нарыг, мөн өнөөгийн Монгол улсад тогтсон авилгач арилжааны феодализмыг эсэргүүцээд эрүүл мэнд, эрх чөлөө, энхрий хайрт хүмүүсээрээ хохирсон одоо цагийн бахархалт тэмцэгч нарын гавъяаг дурсаж, уйлан, уяран суухад орж ирсэн мөрүүд билээ. Өөрөө ая данг найруулж дуу болгосон нь бий.

Тэргүүн бадаг: Гандаж харласан хүмүүн заяа
                      Ганхуулж зөрүүлсэн үнэн цадиг
                      Гадуурхаж алагчлах төр засаг...

Ижийдээ бичсэн захидал

Сайн байна уу, Миний хайрт ээж ээ.

Бодол дэвэрч нойр хулжсан сартай шөнөөр охин нь тандаа захидал бичиж сууна. Өглөө бүр л таныхаа сэтгэлээрээ сүлсэн цайг ууж, орой бүр хайраараа амталсан хоолыг тань идэж хорин жилийг үдсэн ч тандаа "хайртай" гэдэг үгийг тоотой хэлсэн байх юм. Өдийг хүртэл олигтойхон хэлж "амжаагүй" яваа энэ л үгийг минь дамжуулах ачтай боломж гарсанд талархан үзэг цаас аргамжиж, нойроо үргээн суугаа минт энэ ээ.
Хөлсийг тань урсгаж, хөмхийг тань зуулгаж, ясыг тань эвдэж, ядан ядран төрүүлсэн анхны тань үр билээ, би. Уйлан уйлан мэндэлсэн минь тантай учрах гээд баярласных шүү хэмээн усан нүдэлсэн учраа тайлбарлая.
Ингэж та минь анх ээж болчихоод эгдүүтэй бяцхан улаан охиныг харахдаа "энэ жижигхэн гараас нь хөтлөөд хотын гудамжаар дуунд гардаг шиг алхах сан" гэж мөрөөдөж суусан гэдэг. Цаг хугацаа гэдэг харавсан сум адил хурдалж цэцэгтэй цэнгэлтэй хорин зун, цалгим бялхам хорин намар, цан хүүрэгт хорин өвөл ээрүүлийн хөвөрсөн утас мэт ээлж дараалан өнгөрөхөд өдгөө би таниасаа өндөр болчихоод өнөөх дуунд гардаг мөрөөдлийг тань хэд дахин давуулан биелүүлж сугадаад алхдаг болчихож.
Энэ хугацаанд хайртай ээж таныхаа сэтгэлийг чилээж, уурлуулж, гомдоож байсан үе зөндөө. Учир мэдэхгүй бага балчрын гай, үргэлж дэргэд байх юм шиг санах гэнэн тэнэгийн балгаар намайг л гэсэн үгийг тань тоолгүй сэртэлзэж, сээхэлзэж, гоохолзож яваад хатуу хорвоогийн хүйтэн цэвдгийг таньж, харуусал гунигаа хацар дээрээ бөмбөрүүлэхийн цагт хайрт ижий минь та л намайгаа халуун хайрандаа дахин өлгийдөж орчлонг зөөллөсөн билээ. Одоо ч эргэн санахад таныхаа ачит сургаалийг дагалгүй уурлаж, ундууцаж явсандаа өөрийгөө зүхэн буруутгадаг. Намайгаа уучлаарай ээж ээ.
Хар бараан, нулимстай, гомдолтой үеүүд олон байсан ч таниараа бахархуулж, таныгаа баярлуулж, инээлгэж байсан цаг мөч цөөн биш бийд өөрийгөө бас багахан тоодог.

Таныхаа надад итгэдгийг би мэднэ ээ. Та намайгаа "итгэлээрээ" хүмүүжүүлсэн. Юу ч хийж чадахгүй юм шиг өөрт санагдаж, хэн ч надад итгэхгүй байгаа үед та наддаа итгэсээр л байдаг. Та надад итгэсэн болохоор би өөртөө итгэж, тэгээд ч тулгарсан саад бэрхшээлийг даван туулсан удаа олоон. Бага балчир байхаас минь та намайг бие даалгаж, урам, дэмээр тэжээн хийж бүтээх дундрашгүй их хүсэл зоригийг өгсөн билээ. Таны сургасан энэ гэгээрэл, хүмүүжил намайг хаана ч явсан амьдралын минь замыг гэрэлтүүлсээр байна гэдэгт би нь итгэдэг.
Ингээд бодохоор ээж минь та охиныхоо хувьд хичнээн мундаг ачтан, буянтан, "гэгээнтэн" билээ. Энэ хорвоо дээр эхийнхээ ачийг хариулсан хүн нэгээнхэн үгүй гэлцэнэ. Ийм үгэнд охин чинь шантрахыг бас үл хүснэ. Хүсэл мөрөөдлийг тань биелүүлж, таныгаа амар амгалан амьдруулах бол миний амьдралын гол зорилго бөгөөд үүнийг мөн өөрийнхөө үүрэг хариуцлага хэмээн ухамсарладаг.

Уучлалаараа та намайг ухааруулдаг
Урмаараа та намайг зоригжуулдаг
Итгэлээрээ та намайг хурцалдаг
Сэтгэлээрээ та намайг амьдруулдаг

Энэ хорвоод таны л үр болж төрсөндөө би азтай хүн.
Тандаа маш их "ХАЙРТАЙ".

20.. он

Ертөнцийн бүх ижийд сөхрөн мөргөсөн, Монгол Удам

Үл мэдэг жиндүүхэн авч бээрэмгүй, гэхдээ амнаас хөнгөхөн уур савсаж, удаан зогсвол даарах шинжтэй ... үдшүүдийг санаад л ...

Надаас хэдхэн алхмын зайд
Намрын борооноос эсвэл хаврын цаснаас
Тунаж үлдсэн эсвэл хайлаад хоцорсон
Тэрүүхэндээ тэнгэрийг өөртөө тусган гялайх
Бяцхан шалбааг, буцаад царцах нь сонстож
Бүртийх үүлгүй тэнгэрт одод мичид нь гялалзавч
Бүүдийх тэртээ хаяа нь наран цацрагт гийгүүлэгдэж
Бүдэг цэнхэрээс гүн харанхуй руу ууссан
Би өөр хаана ч олж үзээгүй тэр Монгол тэнгэрийг,
Би өөр хаана ч амталж чадаагүй тэр Монгол амьсгалыг,
Би өөр хаана ч мэдэрч болоогүй тэр их амар тайвныг...

Үг хэлэх тоолонд үл мэдэг уур ярьсныг гэрчилж
Үеийн нөхдийн инээлдэх дуун орчлон амьдыг гэрчлэх
Аяа тэр л арай дулаарч амжаагүй хаврыг,
Аяа тэр л арай хүйтрэх болоогүй намрыг,
Тийм сэрүүхэн цоглог үдшүүдийг,
Тийм сэтгэлд дулаахан агаарыг,
Шарласан мод, салхи, навчсын сэрчигнээнтэй нь
Сар, гудамжны гэрэл, замхрах онгоцны утаатай...
Салгаж сонсохын аргагүй нотгүй амьдралын чимээтэй нь
Санаад байна аа таныгаа Эх орон минь!
Сайхан мэдээ аваад очноо ивээ намайгаа.


 Эх орноо санасан, Монгол Удам
2011.07.02 

Багш та, ирээдүйг бүтээгч - цаг хугацаагаар аялагч

Сайн байна уу, багш аа.

Саран наран ээлжилсэн он жилүүдийн энэтэйгээс
Самбарт л бичигддэг асан салгуу хол тэртээгээс
Санаанд минь та шингээсэн сайн сайхны дээдтэйгээс
Салж, учрах тавилангийн санах, хайрлахын дэргэдээс
Шавь тань хэмээх алдраар нэгэн насаа чимсэн
Шаргалхан толгойт шадар нэгэн сурагч нь
Шад шүлэг талбиад мэхийн байж ёслоё.
Шавдуулж бас давраад тохойг тань хүндлэн золгоё.

Эрдмийн өргөө болсон 102 тоотдоо
Эрх тоодгийн дэгдээхий шиг ижилдэн суугаад
Эхний үсэг, эхний тоог эхэлж таниараа заалгасан
Энхрий балчир насны эрхэм андуудтайгаа хамт
Энэ өдрийг сонгон  ийн золголдохыг хүслээ.
Томоогүйхэн хүүхэд байхаасаа тогтож нөхөрлөж ирсэн
Тоотойхон хэдэн шавь нар нь одоо ч гэсэн
Эетэй, холбоотой емэйлддэг чаатладаг хэвээрээ
Эв, зав олдвол уулздаг учирдаг янзаараа.

Канттай хослол жавхайтал өмссөн таныгаа харж биширдэг
Коридороор нэг гүйлдсэн нусгайнууд байж дээ бид \хэхэх\
Цаг хугацаа гэгч сонин этгээд тэгтэл
Цаадуулыг чинь ямар болгоотохсоныг нэг хар даа \мммундаг\
... Гэвч
Бие өсөх яахав, ухаан өсөх гэдэг
Бэрхтэй нэгэн асуудал нийтэд тулгамдаад байх шиг
Бид харин тандаа шавилсан болохоор
Билэг оюуны минь суурийг та бат шавалсан болохоор
Чөтгөрийн тэр оюуны доройтолд автсан нь бас ч үгүй
Чиртааны зураас алгасах мэт дээгүүр нь дэгдсээр ирж.
Архинд орж амьдралаа уусан нь үгүй
Гутлаа чирээд гудамж метрлэсэн нь үгүй
Бүгдээрээ л дор бүрнээ явдал суудлаа цэгцэлж
Болохоос нь болохгүйг хүртэл тэмцэж, ялсаар л явна.
Түүх эргэлдэж, түүх давтагдаж,
Түүх, түүхээ бүтээдэг гэнэм
Тэхээр бид эцэстээ бүгдээрээ л ялах болно
Тэр чигтээ хүн төрөлхтний түүх ялгуусан байг.
За тэр яахав, жаахан даруухан байя,
Заяа нь босоо, тэнгэрлэг Монгол гэдгээрээ
Зүрхээ савчуулж цусаа булгилуулж бахархдаг болохоороо муу шавь нь
Завсар олдвол тэр сэтгэлээ, үг болгон цалгиулна
Зай олдвол түүнийгээ, бичээс болгон халгиулна
Бодол дэвэрвэл болоогүй, нулимс болгон мэлтэлзүүлнэ
Болзол тохиовол боломжоор нь, бодит болгон хэрэгжүүлнэ.
Тоо үсэг зааж томъёо уншуулсан төдийгөөр
Тоймгүй их гавъяаг тань тооцож яахан болох?
Үйлдэл бүрийг шүүж, зөв бурууд чиглүүлдэг
Үнэт хүмүүжил гэдэг таниас эхтэй билээ.
Дөрвөн жилийн турш таныгаа хормойлдохдоо бид
Дүн тавиулж, өгүүлбэр зохиож, үсэглэж хайчлахгүйгээр
Нэмж хасаж, ноогдуулж үржүүлж, тогтоож цээжлэхгүйгээр
Нэг л юмыг боловсролын системээс гадуур сурсан нь
Нэрлээд л хэлчихэе, зоригтойгоор, үнэндээ ХҮМҮҮЖИЛ шүү дээ.
Баримт бэлтгэж эрхлэгчээр батлуулсан юм байхгүй ээ, энэ тухайд.
Байгаа байдлаас чинь л бид нар копидоод авчихсан юм.

            Бяцхан хүүгээ орхичихоод бидэн дээр ирдэг байснаас тань “хариуцлагыг”
            Биеийнхээ алжаалыг умартан бичсэнийг минь засдагсанаас тань “тэвчээрийг”
            Болчимгүй асуултуудад минь хариулт эрэн суудгаас тань “үл шантрахуйг”
            Буруу зөвд бурхан чөтгөрийг ялгахгүй “хүний ёсыг”
            Заах аргын ямар ч тактик мактикгүйгээр
            Зан суртахуунаас чинь л залгуулаад авчихсан юм.
            Үүнийг магадгүй хэн ч анзаараагүй байж болно
            Үнэндээ энэ бол таны хамгийн том гавъяа,
            Оюуны шижир бүтээл,
            Та өөрөөрөө БИДнийг бүтээсэн байна.

Дэлхийн "соёл" хэмээгчийг Монгол нүдээр харахад

Ийм нэгэн зүйлийн талаар залуустайгаа хуваалцахгүй бол давчдаад ер горьгүй нь. Миний бие энд суралцахын хажуугаар ойртож нөхөрлөсөн гадаадын андууддаа Монгол улс, үндэстнийхээ түүх, өвөг дээдсийнхээ бүтээсэн үйл хэргийг бардамнаж биш үнэнээр нь, одоогийн эмгэнэлт нөхцөл байдалтай хамтатган ярьдаг юм, боломж олдсон даруйд, хэдхээн хүнд ч болов зөв ойлголт төрүүлэхийн тулд. Эзэн дээдсийн нэрийг хэлж цээжээ дэлдэлгүй гүйцэтгэсэн гавъяаг нь тайлбарлаж өгдөг бөгөөд энэ нь ч тэдний санаанд нийцдэг юм.
Саяхан Нигери, Австриийн хоёр охин болон Серби үндэсний нэг залуутай ярилцсан. Хятад улсаас Монголд үзүүлсээр ирсэн дарамт, хорт санаархлыг хэлсэн даруйд Серби залуу туркүүдээс буюу Османы эзэнт гүрнээс Балканы хойгийн үндэстнүүдэд хэрхэн хэл, соёл, шашнаа тулгаж, уусгаж байсныг тайлбарласан юм. Турк амьдралыг сонгоогүй өөрөөр хэлбэл туркийн зан заншил, шашныг дагадаггүй эр эм хоёр гэрлэвэл эхнэрээ Турк захирагчид эхний шөнөө илгээж шалгуулах, нэг хүүхдээ Туркийн армид заавал явуулах, бас өндөр татвар төлөх гэх мэт маш олон дарамттай тулдаг байж. Турк соёлыг авч, турк маягаар амьдарч байж гэмээнэ энэ бүх дарамтаас чөлөөлөгдөнө. Иймээс ч олон хүн Турк болж байсан байх юм.
Үүний дараа би дэлхий дээр 3 өөр улсад харъяалагдан амьдрагч Монгол үндэстнүүдийн тухай, тэднийг 2 талаас нь эдийн засаг, соёл уламжлал, үндэс угсаа гэх мэт бүхий л талаар нь дээрэнгүйгээр хяхан хавчигч хоёр гүрний тухай товчхон ярьсан. Харин дараа нь Серби залуу: "Энэ хоёр том гүрний дунд ийм он удаан жилийн туршид ийм цөөхүүлээ оршин тогтносоор ирсэн ард түмэн үнэхээр гайхамшигтай хүмүүс байхаас аргагүй. Ер нь бол Орос, Хятадуудтай тоглохыг хэн ч хүсдэггүй" гэж хэлсэн. "Харамсалтай нь тэр тоглоомыг чинь бид бүх цаг хугацааны туршид тоглож ирсэн юм даа, тийм учраас л Монгол залуус дэлхийн өнцөг булан бүрд сураад эх орондоо очиж хөгжүүлэх хэрэгтэй байгаа юм" гэж би хариулсан.

Тийм ээ Монголчууд агуу байсан юм, гэхдээ одоо ямар байгаа билээ??? Монголд хятад хүний эзэмшил байдаггүй аймаг байхаа больсон шүү дээ. Хятадууд Монгол газар шороо, охид бүсгүйчүүд, алтнаас үнэтэй Монгол хүний амиар хэрхэн тоглож байна, хүчтэй нөлөөтэй гэсэн улстөрч бизнесмэн болгоны ард талд Хятад, Оросууд суугаад төрийн ордон, олон улсын хөрөнгийн биржүүд дээр жүжиг дэглэж байна. Цэвэр Монгол захиралтай, 100% Монголын эзэмшлийн компани Монголд хэд байна вэ гэж дадлага хийх хугацаандаа судлахдаа Статистикийн Үндэсний Хороонд энэ чиглэлээр хийсэн судалгаа байдаггүйг мэдсэн.
Тэгээд одоо залуучууд, хөгшидийн ихэнх нь гадны соёлоор тархиа угаалгаж байна. Хөгшчүүд нь уламжлалт сайхан сургаалиа умартаад "Гүэ чи энэ Үн Жэ, Сүн Жэ, Нам Чол, Хан Пёл нарыг хараач" гэж савангийн дууриудын дүрүүдийг жишээ авах нь гомдмоор. Тэр Солонгосууд нь хайр дурлал гэж уйлж гүйлдэхээс өөр хэрэгтэй юм юу хийдэг юм бэ???
 Залуучууд нь брэнд стиль, "эмо донж", хард рок, ардаа амьдралгүй мэт Америк одуудын бөгсний амьдралыг ам уралдан ярьцгаагаад, хэдэн төгрөг олдвол өмсөх идэхийг урьтал болгох нь даанч замбараагүй ихсэж дээ. Түүнд зориулж байгаа ихэнх мөнгө нь мэдээж урд хөршийн эдийн засгийг илүүтэй хөгжүүлж, нөгөөдүүл нь өөрийнх нь амин оршихуй болсон үндэсний соёл, цус, газар нутаг, онгон байгалийг нь сүйтгэж байдаг гэдгийг ойлгоосой доо. Дайснуудаа тэжээгээд байдаг байх нь. Ингээд бодохоор хужаа нарын бодлого нь Туркүүдтэй харьцууламгүй жигшүүртэй. Адаглаад тэд ил хийж байсан бол, хятадууд...? ...наана халхавчтай, өөрсдийг нь өөрсдөөр нь устгачих гэсэн санаатай.
Хамгийн эмгэнэлтэй нь энэ арганд автаад байгаад л оршино. Хэрвээ улс үндэстэн, ухаалаг, хүчтэй байсан бол яалаа ч гэж ийм хэмжээнд тултал гааруулахав. Энэ гутамшигт байдлаас гарах арга зам нь Монгол хүн бүрийн үндэсний үзэл, түүнийг хайрлах хайр, Мөнх Тэнгэр шүтлэг байх юм байна.
Адаглаад сонгуулиа зөв өгчих хэрэгтэй юм, эхний ээлжинд, хүн болгон үүнд хариуцлагатай хандах ёстой. Залуучууд ялангуяа.
Тэгээд дор бүрнээ л бодох хэрэгтэй. Бодоод ч зогсохгүй хийх хэрэгтэй. Настан буурлуудынхаа зөв, тулхтай сургаалийг сонсож, үйлдэл бүрээ улс орныхоо эрх ашигтай нийцүүлж байхад оршино. Энэ чинь жижигхээн юмнаас эхэлнэ шүү дээ. Адаглаад л гудамжинд хогоо хаяхгүй, зугаалгаар явахдаа хэсэгхэн газрын хогийг өөрөө хаяагүй ч цэвэрлээд явж байхад болно. Нүүдэлчин аж ахуйтайгаа боломжийн хэрээр танилцахыг хичээх хэрэгтэй. Би л хувьдаа хөдөө хамаатан байдаггүй болохоор зуслангаас цааш хэтэрч үзээгүйдээ одоо маш их харамсдаг. Дараа зун Монголд очихоороо танихгүй ч хамаагүй хөдөөний айлд очоод "Зиа надад малчны мянган ухаанаас ганц хоёрыг нь ч хамаагүй зааж өгнө дөө" гээд хэвтчихнэ дээ. Хэвтэнэ гэнэ дээ. Хэвтэж байж юугаа ч сурахав. Хурганд гүйнэ. Нээрээ тэгнэ.
Монгол бүжгээ ч ганцыг атугай сурч, аман хуураа ч болтугай аялуулдаг болохыг хүсч байна. Оюун ухааны музейгээр дахин орно. Юу ч байсан хамаагүй, жижиг ч байсан хамаагүй, хамгийн гол нь чиний үйлдэл Монголоо гэсэн "ХАЙР"-аас гарсан байвал тэгээд л болоо.
Чи электро сонсож болноо, эмо өмсөж, харх шивүүлсэн ч болно. Тэглээ ч морин хуураа сонсоод биширч, Монгол түүхээ уншаад уяран хайлж, гадаадын хэнбугай ч чиний үндэс язгуурын тухай, чиний Монгол оршихуйн тухай асуухад бахархал, бас ҮНЭН дүүрэн хариулт өгч чаддаг байх хэрэгтэй.
Магадгүй анзаараагүй байж болох юм, гадаад зураг дуу үзэж, гадаад хувцсаар бигнүүлж өссөн чи өөрийгөө Монгол ОРШИХУЙ-тай гэдгээ. Үнэндээ чи Монголоор сэтгэж, Монгол нүдээр ертөнцийг хардаг. Гайхалтай ялгаатай байдаг юм шүү, Монгол сэтгэхүй гэдэг. Хэлээр чинь, хүмүүжлээр чинь дамжиж тархинд чинь цусанд чинь шингэсэн байдаг юм.
Гадаадын соёлыг мэдээж сонирхож болно, нэмээд би хэдийг санал болгосон ч дуртайяа, гэвч чи түүгээр битгий амьдар, Монгол Монголоороо үлдэх нь гайхалтай сайхнаар ч барахгүй сайхан хэрэг.
Барууны соёл, амьдрал удаан наслахгүйг, бие биенээ хөнөөсөөр дуусахыг эд нар өөрсдөө ч мэдрээд эхэлсэн шүү. Гагцхүү баян орны, зугаа цэнгэлээр ашиг хонжоо хийгсэд бодит мэдээллийг дарж, наргиан цэнгээн, задгай, ёс суртахуунгүй бүхнийг хэтэрхий их мөнгө хаяж рекламдаж байгаа л болохоос. Дэлхийг хэрсэн тархи угаалт хаа сайгүй явагдаж байна, хүмүүсийг "мөн чанарыг ухах", өөрийгөө сонсох сөхөөгүй болтол элдэв мэдээллээр дарж материаллаг ертөнцөд нь хүлэн боолчилж байна.
Ухаантайнууд нь дэлхийгээ хайрлая, байгалиа хамгаалъя гээд санаа зовниод эхэлчихсэн, даанч арга замаа олохгүй байгаа юм хөөрхийс, байгалийн нөхөн сэргээгдэхгүй баялагаас хэтэрхий хараат амьдралаасаа татгалзаж чадахгүй сандарцгааж байгаа юм чааваас.
Газрын тос маргааш гэхэд дуусвал, бүх нүүрс дэлхийн гүн рүү нэгхэн өдрийн дотор сорогчдчихвол нөгөөдөр Крис Браун гудамжинд хичнээн сайхан бүжиглэлээ ч, Селин Дион хоолойгоо сөөтөл дууллаа ч бараг л өлсөж үхэцгээх байх. Европ, өндөр хөгжилтэй орнууд бүгд замбараагүй болно, нэг үгээр амьдрал нь зогсоно. Энэ айдас бүх улс гүрнүүдэд байдаг ч Засгийн газрууд, угтаа хэдхэн хүмүүс энэ аймшигт явдал өөрсдийг нь амьд байх үед болохгүй гэсэн аминчхан тайвшралаар сэтгэлээ зогоогоод асар их мөнгөний шуналд хууртагдан ард түмний тархийг аль болох өөр зүйл, улс төрийн ашиггүй хэрүүл маргаан гэх мэтэд хандуулахыг хичээж байдаг.
Эдний залуусын ч ихэнх нь зорилгогүй, сурах сонирхолгүй, улсаас өгсөн мөнгө, ээж аавынхаа тусламжаар идэж ууж наргиад байж байдаг. Би ихэнх нь гэж хэлсэн шүү, ихэнх нь. Тэднийг харахдаа би, дүнгээ гаргуулах гээд гүйж байгаа дундаж сурлагатай хэн нэг оюутан Монгол залууг дүрслэн бодож түүгээр бахархдаг юм. Материаллаг байдал, өмсөх эдлэх нь мэдээж харьцуулашгүй ялгаатай ч үнэндээ эднийг их дуурайвал мөхөл рүүгээ явж байна гэсэн үг. Аальгүйгээс хамаргүй нь дээр гэдэг дээ.

Гэх мэт наадах цаадахаа бага зэрэг тунгааж үзвээс, гадаадын тархи угаалтыг биш уламжлалт зан заншлаа ойлгож, өөртөө хэвшүүлэхийг хичээсэн нь өөрт чинь л тустай юм.
Ердөө л таван үг оруулах гэж байснаасаа давраад олон юм бичжээ. Миний бие өөрийн зовнилоо, түүнд ногдуулсан арга замтай нь сийрүүлэх гэж хичээлээ. Алдаж эндсэн байх аваас харамгүй шүүмжлээрэй.

Хүндэтгэсэн,

Нэгэн киноноос төрсөн сэтгэгдэл

 Хичнээн агуу ч энэ хайр ямар гунигтай юм бэ? Харахад хичнээн өрөвдмөөр бас атаархмаар юм бэ?
Хүнийг түүн шиг хайрлаж чадахгүйдээ гутарч бас баярланам. Хайраас өөр хийх зүйлтэйдээ олзуурхаж бас харамснам.
Тэд ийм хайртай учраагүй байсан бол тийм амжилтанд хүрч чадах байсан болов уу?
Тэр их хайраасаа илүү зүйлийг золиослож чадахгүй байсан болохоор, өөрсөддөө байсан хамгийн үнэтэй зүйл болох "хайр сэтгэлээ" золиослож байж амьдралынхаа замыг сонгосон болохоор, тийм өндөр үнээр олдсон ажлаа хамгийн сайнаар хийж тэгээд ч түүхэнд нэрээ мөнхөлж чаджээ. Jane Austin, Thomas Lefroy
Надад тийм халуун сэтгэл, тийм халуун дурлал тохиохгүйд Бурханд баярлаж, өөртөө гомдоё.
Хайраар дэлбээлж, хайраар шатаж, хайраар хурцалж, хайраар хагдарсан халуун залуу наснуудын өмнө нэгэнтээ бөхийе. Хайраар дэлбээлж амжаагүй байхдаа хагдраад хатуужчихсан, хатуужихдаа амьдралын хөрснөөс аль байдгаараа, хамаг чадлаараа зуураад шигдчихсэн "модон" цэцэг билээ би.

... Хайр чи хичнээн увайгүй юм бэ
Хиргүй тунгалаг сэтгэлүүдийг юунд тэгтлээ зовооном?
Хичнээн их зовлон гуниг бэтгэрлээс
Хэн, юуг хожиж байгаа юм тэгээд?
Хөггүй хөгжмөөр хөнгөхөн ая дарах шиг
Хүний сэтгэлээр даанч дэндүү тоглох юм чи
Хөөрхий залуусын шаналал уйтгар цөхрөл
Хөгжилтэй байна уу чамд? Хэлээч.


Аруухан гэгээлэг, агуу их хайрын тань төлөө би танд мэхийе.
Аа харин. Тэр их сэтгэлийг тань би бишрэе. Бас тэвчээрийг тань.
Үнэнийг хэлэхэд, энэ насыг таных шиг хайргүйгээр өнгөрөөнө гэхээр уйтгартай байгаа боловч өөрт минь хийх ажил дэндүү их, оюун санаа сэтгэл зүрхэнд минь түүнийг багтаах орон зай байхгүй учраас хөнгөхөн шохоорхлоор сэтгэлээ зугаацуулаад, дуу аялж дундуур нь исгэрсэн шиг өөрийнхөө замаар хөгжилтэй цааш алхаллаа шүү. Хонгор Jane! Хонгорхон дурлагчид минь!

Та бүхний агуу хайрыг гүнээ хүндэтгэсэн: Модон цэцэг

Өвөөгийн хайр амтагдсан чихэр ба өнөөгийн хууль зүйн орчин

Өвөө чихрэнд дургүй гэж багадаа яагаад ч юм боддог байж билээ... 

Бүгдээрээ цугларсан үедээ гэр, байшинд нь багтахааргүй болдог тул хэд хэдээрээ ээлжлэн ирж зуны амралтаа өнгөрүүлэнгээ хонь ямаа, гэрийн ойр зуурын ажилд нь туслалцдаг олон ач зээтэй өвөө минь айлд зочлоод гарахдаа чихэр хармаалсан бол өөрөө иднэ гэж л байдаггүй, тосоод ирсэнд нь өврөө уудлаад л өгдөг өндөр хөх өвгөн байсан сан. “Би яахав, та нар ид” гэчихээд ямар ч гоё зүйлээс татгалздаг байсан тул балчир жаахан бид “азны Коля” болж хуваан амтархахдаа “Өвөө яагаад ... ” хэмээн хааяа гайхан бодовч учир таних болоогүй хүүхэд насны мянга мянган “яагаад”-уудын дунд төөрүүлээд нэг ч удаа нухацтай авч үзээгүй юм байна. Одоо нэхэн санахнээ, амттанд дургүйдээ биш үр, үндэс биднийгээ баярлуулахын тулд өөрөөсөө татгалздаг байсан хайрын сэтгэл байж дээ... Өвөл өглөө эртээ босоод, гал түлж цай чанана. Тэгээд өчигдрийн хоолны үлдэгдлийг унтаж байгаа хүүхдийн тоогоор аягалаад дээр нь хав халуун цай хийж бүлээсгэнгээ нэг нэгээр нь зөөлөн дуудаж сэрээгээд “Үүнийг идчих, тэгээд бос” хэмээн биднийгээ эрхлүүлнэ. “Яах гэж хүүхдүүдэд оронд нь хоол зөөгөөд байгаа юм” гэж эмээг ширүүлэнгүүт мань хэд ч өвөөгөө загнуулахгүй гэсэндээ аягатайгаа гялс машиндчаад орноосоо год үсрэн босдог байлаа шүү дээ. Эмээ өвөө, ээж аав минь биднийгээ өөрсдөөсөө илүү хайрлаж, бид ч тэднийгээ бурхнаас илүү хүндэтгэдэг.
Хайр хайрыг төрүүлнэ гэгчээр хайранд өлгийдүүлж өссөн азтай хүмүүс насан туршдаа эргэн санаж уярах сайхан дурсамжтай, буй бүхнийг хайрлах нинжин сэтгэлтэй болж, харин тэр сэтгэл нь амьдралдаа ямар ч шийдвэр гаргахад туслах үнэнч зөвлөгч нь байдаг биз ээ. Хүн сэтгэлээ дагаж амьдардаг хойно доо.

Харин гадаадад ирсээр би олон нээлтийг хийв. Юун түрүүнд эндхийн өвөө нар хүүхдүүдтэйгээ уралдан зайрмаг долоож явахыг гайхасхийн харав. Төрөөд удаагүй байгаа нярайгаа энгэртээ үүрчихээд шоппинг хийн гүйх ээжүүдийг хараад шогшров. Хүүхэдгүйдээ өөрийгөө азтайд тооцдог гэж тавь орчим настай эрийн хэлэхийг дуулаад ёстой нүд орой дээрээ гарах нь тэр. Эцэг эх нь зэргэлдээх шахуу байшинд нь амьдардаг байхад жилдээ хоёр очдог гэж ярих залуусыг сонсоод ангайж л явлаа. Яахав үүнийг амьдралынх нь боломжтой холбож өнгөц дүгнэлт хийх нь бий. Өөрөөр хэлбэл манай Монгол ядуу болохоороо зайлшгүй бие биендээ ойр байж туслах хэрэгтэй болдог, харин эд нарын хувьд тусдаа байлаа гээд хүүхэд нь ч, эцэг эх нь ч дажгүй сайхан амьдраад байх тул хоорондоо холбоо сүлбээ багатай байдаг гэж. Тийм юм болов уу гэхээр бас арай үгүй ээ.

Нэгд, хүүхэдтэй болно гэдэг түүнд хамаг цагаа зарцуулна гэсэн үг. Манай Монголчууд шиг ач гучаа “үнэгүй” бөөцийлөөд жаргаж суудаг эмээ өвөө энд бараг олдохгүй. Ээж аав нь ч, эмээ өвөө нь ч эрх чөлөөгөө хасуулахаас айж байгаа хэрэг. Тэхээр аминч, зөвхөн өөрийгөө боддог үзэл нь дийлдэг байх нь. Ганцхан амьдрана гэж үздэг хүмүүс “олдсон насандаа өөрийгөө жаргааж, тансаглаж, “од”-уудын иддэгийг идэж, өмсдөгийг өмсөх хэрэгтэй биз дээ энчоодоо” гээл дайраад байна даа.
Хоёрт, хүүхэдтэй болохыг санхүүгийн асар том асуудал дагаж ирдэг. Хүрэлцэхүйц мөнгийг улсаас өгдөг боловч хүүхэд өсгөнө гэдэг энд бол хямдхан биш ээ. Хүүхэд болгон өрөөтэй байх ёстой, нийтийг хамарсан үйл ажиллагаануудад хамрагдах ёстой, машиндаа суулгахын тулд хүүхдийн суудал тавьсан байх ёстой, дугуй унуулахын тулд иж бүрэн хамгаалалтын хэрэгсэл хамтад нь авах ёстой гэх мэт. Баахан толгой эргүүлсэн ёстойнуудын араас төлбөрийн хуудаснууд эрээлжлэн хүрч ирнэ. Тэхээр хүүхдээ хэрхэн өсгөхөө эцэг эх нь мэдэж болдоггүй, бүгдийг хуулийн дагуу хийх ёстой болгосон учраас, хүүхдүүд нь ч эцэг эхийнхээ сэтгэлийг “ач” гэхээсээ илүү, хуулийн өмнө хүлээсэн үүрэг хариуцлагаа биелүүлж байна гэж боддог бололтой юм. Арван найм хүртлээ авч авчихаад арай чадалтай болонгуутаа алга болчихдог хүүхдүүдээр яахав гэж ирээдүйн эцэг эхүүд үздэг байх л даа.
Аа гэтэл, зарим нь бүүр эсрэгээрээ, гэрээсээ холддоггүй. Үүрнээсээ хэзээ ч нисдэггүй, хөгжлийн бэрхшээлтэй шувуухай шиг ээжээрээ хувцсаа угаалгаж индүүдүүлээд, ааваараа хоол идсэн тавгаа угаалгаад амьдраад л байна даа. Аав ээж, эмээ өвөөдөө очиж туслалаа, ийш нь тийш нь аялууллаа гээд баярлаж явдаг Монгол үрсүүд шиг гадаад үрсүүдийг би л лав харсангүй, бодвол байдаг л байх. Зул сарын баяраар элдэв бэлэг солилцчихоод, гай түй болохгүй, ач буян нэхэхгүй шиг өөр өөрсдийгөө зугаацуулж явах нь “цэнгэлийн манлай” болдым шиг байна.

Ямар боловч үнэхээр эцэг эх, хүүхдийн харьцааг хууль зохицуулах ёстой юу гэдэг нь нэн эргэлзээтэй асуудал. Дэлхийн бүх хүмүүсийг арван найман дахь төрсөн өдөр нь насанд хүргэнэ гэж ер нь анх хэн тогтоосон юм бол доо. Насанд хүрлээ л бол ямар ч хариуцлага эцэг эхийн зүгээс үүрэх ёсгүй болдог хуультай. Эр эмийн хооронд илжиг бүү жороол гэдэг шиг эх үрийн, эцэг хүүгийн нандин холбоонд хатуу хуулиуд сэв суулгадаг юм биш байгаа даа гэж анзаарагдах л юм. Ер нь англо-сакс, ромын гэсэн хоёр зарчмын дагуу бүрэлддэг дэлхийн улсуудад өнөөдөр мөрдөгдөж буй хуулиудын нэг инээдтэй тал нь нийгмийн бүхий л харьцааг зохицуулахын тулд маш олон зүйл заалтуудтай, маш нийлмэл бүтэцтэй, ний нуугүй хэлэхэд новшийн ойлгомжгүй зүйлүүд байдаг. Хүмүүсийн сэрэл, сэтгэгдэл, санал бодол, сэтгэхүйн арга барил нь үргэлж өөрчлөгдөж байдаг, өөрөөр хэлбэл хуулиар шийдэж чадахгүй өчнөөн асуудлууд үүсч л байдаг. Тэр бүгдэд зориулж хууль батлаад байх юм бол хууль зүйн орчин гэж хүн орооцолдохын аргагүй аймшигтай юм болох нь дамжиггүй. Харамсалтай нь үе үеийн хуульчид ийм л аргаар ажилтай байсаар ирсэн юм байна, харамсалтай нь улс орон болгон “тухайн тохиолдлуудын цуглуулга” болсон асар олон хуулиудтай, харамсалтай нь хуулийг пицца шиг “захиалдаг” манай оронд бүгдийн ирээдүйг үгүй хийхүйц дэндүү олон заалтууд хэдхэн хүний эрх ашгийн төлөө хэрэгждэг юм байна.

2008 оны 2 дугаар сарын 22ны өдрийн байдлаар Монгол улсын хэмжээнд хүчин төгөлдөр бүхий 385 хууль үйлчилж байсан бол өнөөдөр буюу 2012 оны 7 дугаар сарын 6 хүртэл энэ тоо 491 болтлоо өсчээ. За Австрийн төрийн албаны нэг нөхрөөс хэдэн хууль хүчинтэйг асуутал яг тодорхой хэлж мэдэхгүй байна, гэхдээ мянгаас хол илүү гэж байсан. Харин манай хууль зүйн багш, доктор профессор A.Weilinger гэж нөхөр: “Хэрвээ хуулиар шийдэж болохгүй, өөрөөр хэлбэл тухай тохиолдолд таарсан хуулийн заалт олдохгүй бол шүүгч нийгмийн ”зөв ёс суртахуун”-ы дагуу хэргийг эцэслэн шийдвэрлэнэ” гэж айлдсан. Энд л хамаг учир байна аа даа янз нь...
Хууль өөрөө ёс суртахууныг сахиулахын тулд тухайн улсын ард түмний ёс уламжлал, ертөнцийг үзэх үзэл, зан заншил дээр нь суурилан анх бий болсон. Нийгмийн аль сайн муу бүхэнд зориулсан нэг нэг өгүүлбэртэй байх гэсээр жанрайсиг бурханы мянган гарнаас олон тоотой болж “хөгжлөө”. Гэтэл хөгжөөд хөгжөөд мянга мянган хуулиуд нь хэрэг дээрээ хүчин мөхөстөх тохиолдолд ширээ дүүрэн бичиг цаасаа хаагаад эцсийн эцэст шүүгч “хүн чанар” луугаа өнгийдөг байх нь.
Харин муу ч сайн ч хүн чанарыг хүмүүжил, сургааль бий болгоноо. Иймээс л өвөг дээдэс ИХ ЗАСАГ-аа хүүхдүүдэд бүүр багаас нь амьдрал дээр сургаж, хуулиар хүмүүжүүлдэг байсан байх юм. Дэлхийн түүхэнд хамгийн сайн мөрдөгдөж байсан хуулийг ИХ ЗАСАГ хэмээнэ. Нөгөө талаас хууль ч өөрөө энгийн, хэн хэнийхээ амар амгаланг бусниулахгүй байх, байгаль дэлхийгээ хайрлан хамгаалах ёс суртахуун дээр үндэслэгдсэн байдаг. Хамгийн гайхалтай нь ИХ ЗАСАГ-т зөвхөн материаллаг ертөнцийн биш, оюун санаа, энергийн түвшинд зориулагдсан, өөрөөр хэлбэл хэн нэгнийхээ сүнсэнд халдаж, муугаар нөлөөлөхгүй байх талаас заасан заалтууд ч байдаг. Ингэснээрээ хойд насны амьдралыг нь бас хамгаалж байгаа юм. Ингэж цор ганцхан хууль дэлхийг амар тайвнаар хангасан гэдэг. Мэдээж Их Монгол улс томрохын хирээр дагаар орсон хүмүүст зориулсан өөрчлөлтүүдийг ИХ ЗАСАГт оруулж байсан байна. Учир нь хууль гэдэг бол үйлчлэх орчныхоо газар зүйн байрлал, аж төрөх ёс, хүн зоны уламжлал, сэтгэхүйн зарчмаас гажиж ердөө болохгүй. Өөрөөр хэлбэл жилийн дөрвөн улирал дамнан нүүж иргүншдэг Монгол үндэстний хуулийг далайн нялцгай биетээр хооллодог хүмүүс мөрдөе гэсэн ч чадахгүй.
Хуулийг сахиулж, амар амгалан нийхэмд эрх чөлөөтэй амьдрах нь энгийн, хүчирхэг хуультай байхаас эхэлдэг юм байна. Ийм хууль дэлхий нийтийг хамарсан өнөөдрийн нийгмийн хувьд зөн мөрөөдлийн төдий гэдгийг нь би мэдэхийн дээдээр мэдэж байна л даа. Гэхдээ зөн биелж, зүүд амилах өдрүүд айсуй хэмээн өвгөдийн ухаан сануулсаар, өөрсдөө Хөх Монголчууд олон олноороо сэрсээр байна. Ийм нөхцөлд орчин цагт тохирсон Их Засагийг боловсруулах үүрэг нь Монголчууд биднээс өөр хэнд тохоогдоо аж. Дор бүрнээ тунгааж, өнгөрсөн одоог өрнө дорнотой нь харьцуулж явсу!!!
Биеийн хүчээр нэгийг давна сэтгэлийн хүчээр мянгыг давна.

Санааг ану авбаас бие инү хаа холдох.
Хүн төрөлхтөн үнэтэй юм сайхан, сайн юм нарийн нийлмэл, хүнд хэцүү байх ёстой гэж бодсоор ирсэн. Харин Монголчууд агуу юм энгийн байдгиймаа гэж, хамгийн сайхан хайр гэдэг зүйл үнэгүй байдаг юм аа гэдгийг, хамгийн бат бөх, чанартай эд зүйлсийг сэтгэлээсээ л хийдэг юм шүү гэж эртнээс нааш хүмүүжлээрээ хүүхэд болгондоо сургахыг эрхэмлэсээр иржээ.

... Өвөөгийн минь өгдөг байсан чихэр бол миний амьдралдаа амталсан хамгийн сайхан амттаан.