Би бол ван, би боол, би - өт, бас БУРХАН.

Зээ хө, би гэдэг хүн ни герман хэлээ сайжруулах нэгэн аргыг өөр дээрээ туршсан маань энэ хэл дээр “уран зохиолын ном унших” байв. Ер нь уран зохиолд хорхойсдоггүй хүн цөөн байдаг байх, харин бүүр донтогчдын тэргүүн эгнээнд хацар дээрээ ялааны баас шиг ов товхон сэвхтэй нэгэн өндөр хүүхэн давхиж харагдах нь үүнийг бичиглэгч юм аа. 

... Хэл анхлан суралцагч над мэтийн хөөрхийсүүд уг ни үсгийн хэмжээ томхон, мөр хоорондын зай холхон, зураг хөрөг арвинтай номнуудыг сонговол хурдан хурдан уншаад урамтай байх байж хэмээн үг, үсэг шигүү бичигдсэн, ганцын төдий зураггүй найман зуу гаран хуудсыг уншиж байхдаа хэд хэдэн удаа харамссанаа нуугаад яахав. Тэдгээр хуудсууд нийлээд Ф.М.Достоевскийн “Чөтгөрүүд” хэмээх роман болно.

Тэнэг, тэг дундуур ни гэгчээр энэ бас их сайн юм боллоо, учир ни Оросын үндэстний үзлийн тухай  би энэ номноос олныг уншив. 

Оросууд ч бас нэгэн үед гадныхныг “шүтдэг” байсан. Герман гэхээр юу ч байсан “отличный” болж, Оросынх гэхээр ямар мундаг ч “плохой”-дож нутагтаа гологддог үе байсан. Арван долоогоос арван есдүгээр зууныг дуустал энэ үргэлжилсэн. Яахав, Европууд газарзүйн их нээлтийг хийж, шинэ шинэ тивүүдийг колоничлон газар нутгаа өргөтгөж, баяжиж, “алтжиж”, бас шинжлэх ухаан физикжиж, философи улам “гүнзгийрч” байхад эх газрын Оросууд хуучинсаг янзаараа, дундад зуунаараа үлдсэн байсан. Харсаар байтал хажуудах улсууд нь урагшлаад явчихыг Хаан I Петр өөрийн биеэр Европод жуулчлан явж мэдсэн гэдэг. Олон олон шинэтгэлийг тэр Орос оронд авчирсан, шашин ханхалсан Орос хэмээх байшинд шинжлэх ухааны салхийг оруулсан. Олон залуусыг Германд сургасны нэг нь бидний сайн мэдэх алдарт химич Ломоносов. 

Далан нурахад боогдсон ус асар хүчтэй сад тавидгийн адилаар олон талаар хоцорсноо мэдсэн Оросын ард түмэн Нэгдүгээр Петрээсээ хэд дахин илүү гайхан биширч, өөрсдөө хэт жижгэрч, шинжлэх ухааныг шүтэж, гадныхан, тэр дундаа Герман, Францыг бараг л бурханчлан тахисан. Яг л Ардчилсан хувьслаас хойш Монголчууд өөрснөөсөө бусдыг өндрөөр үнэлж, өөрсдийгөө өт хорхой мэт үзэж эхэлсэнтэй адил... Хүн төрөлхтний “уулгамч” зан гэчихвэл хөнгөдөхгүй байгаа.

“Ногоолин хайрцаг” гэдэг нэг ном надад байсан юм. Түүнийг би лав хорин удаа уншсан. Хувьсгалаас өмнөх Орос орны газрын баялагийг, за ер ни нэлэнхүйд ни Германууд хэрхэн тонон хоосруулж байсан тухай гардаг. Ихэнх уурхай, үйлдвэрийн эзэд, баячууд ни Герман хүмүүс байсан ба тэдэнд бялдуучлах Орос дарга нар ядуу ажилчдаа хэрхэн дарлаж байсныг дурсамж маягаар олон өгүүллэгт хуваан гаргасан ном. Басхүү бодит мэдлэг, туршлагагүй Герман мэргэжилтнүүд, түүхий шинжлэх ухаанчдыг Орос мастерууд унаган авияас чадвар, дадлагаар олж авсан амид танин мэдэхүйгээрээ хэрхэн “мадлаж” байсныг бахархалтай өгүүлнэ. За энэ бол өөр сэдэв.

Толгой сэргэг ажилладаг язгууртны хүүхэд болгон гадаадад боловсрол эзэмшиж, эх хэлээрээ зөв ч бичиж чадахаа байсан үе Орост байсан. Өөрөөр хэлбэл Оросууд өөрсдийнхөө юуг ч үнэлдэггүй байсан гэсэн үг. Өөрсдийгөө үгүйсгэж байсан гэсэн үг. Энэ бүхний хор уршгийг олж харж үндэстнийхээ үзлийг тодорхойлохыг хичээж байсан хүмүүс мэдээж байлгүй яахав, ялангуяа зохиолчид энэ үүргийг голчлон ба гарамгай гүйцэтгэсэн. Октябрын хувьсгал хэдхэн сарын дотор бүх Оросыг хамарч засгийн эрхийг ажилчин, тариачдын гарт өгсөн байж болноо, гэхдээ энэ хувьсгалын “сэтгэлзүйг” хэдэн арван жилийн турш Оросын их зохиолчид гардан бэлтгэсэн байдаг.

Хувьсгалыг хэн хийх вэ? Ард түмэн хийнэ. Түүн дотроо голлох үндэстэн хийнэ. Үндэстэн гэж юу вэ? Нэгэн нийтлэг шинжийн доор цугларсан олон хүмүүс. Тэр нийтлэг шинж нь юу вэ? Тэр нь “тухайн хүмүүсийн” буюу “үндэстний” үзэл санаа. Тэхээр үндэстэн бүрийн Үндэсний үзэл нь өөр байж таарах нь. Яагаад гэвэл газар газрын хүн зоны амьдрах орчноос эхлүүлээд, уламжлал, зан заншил, сэтгэхүйн арга барил, итгэл бишрэл нь ондоо шүү дээ. Шууд хэлбэл, хүмүүс ни ондоо учраас, Үндэстнүүд  ондоо, Үндэстнүүд ондоо учраас Үзэл Санаа ни бас ондоо байна. Гагцхүү Үндэстний үзэл үүсэн бүрэлдэх зүй тогтол адилхан байж болох юм. Өөрөөр хэлбэл ГАЗАР НУТАГ буюу БАЙГАЛИ ОРЧИН, ХЭЛ СОЁЛ буюу ТҮҮХ, ХҮҮН буюу ЭРҮҮЛ МЭНД, АХУЙ буюу ЭДИЙН ЗАСАГ, ТАРХИ буюу МЭДЭЭЛЛИЙГ ХҮЛЭЭН АВАХ, БОЛОВСРУУЛАХ ЗАРЧИМаа хамгаалах арга ухаанаа боловсруулснаар тэр ни ҮНДЭСНИЙ ҮЗЭЛ болдог зүй тогтол.  Ингээд харвал Үндэстний үзэл бол өөрийн гэсэн бүхнээ хамгаалах “хамгаалалтын бодлого”. Яаж хамгаалах вэ гэдгийг тоймлон тогтооно гэдэг харин санаснаас бэрхшээлтэй. Учир ни уг үндэстэнд харияалагдаж буй бүх хүмүүсийг энэ бодлого доороо нэгтгэх ёстой, болж өгвөл бүүр бүгдийнх ни саналыг авах ёстой. (Дашрамд хэлэхэд олон түмний санал, сэтгэлийг хураах хамгийн шилдэг арга ни Аравтын зохион байгуулалтын хэлбэр юм. )

Хүмүүсийн сэтгэлгээг өөрчлөн нэгтгэх үйл явц нилээн удаан, хоёр гурван үе дамжин бэлтгэгдэнэ. Өвөөгийн үед яригдаж эхэлсэн шинэ санаа, ач хүүгийн үед биелэлээ олно гэсэн үг. Зиа яг энэ бэлтгэлийг манай зохиолчид хангасан байгаа юм даа. Пушкинаас эхлээд, Лермонтов, Некрасов, Гоголь, Белинский гэх мэт олон олон суут зохиолчид, мэдээж бас Достоевский.

“Чөтгөрүүд” зохиолоос би зохиолчийг өөрийг нь (чадлаараа л) хайв. Хэн гэдэг дүрийнхээ ямар үгээр юу гэж хэлэхийг хүсэв? Хэзээ, хаана зохиолч яг өөрөө гарч ирж хэдэн үг хэлчихээд буцаад дүрийнхээ ард нуугдчихаж байна?... гэх мэтчилэн, гэх мэтчилэн. Учир ни эл зохиолыг тэрээр 50 гаран насандаа туурвисан. Оюуны бүтээл ид боловсордог нас. Олон олныг үзэж туулсныхаа дараа охилон дээжилж ард түмэндээ барисан бэлэг. Иймээс үндэстний үзэлтнүүдийг дооглон тохуурхагчдаас эхлээд үл тоогчид, зөвхөн өөрийгөө бодож амидрагсад, зүгээр л материаллаг эд зүйлд шунан дурлагчдад Достоевскийн энэ зохиол, заримдаа аянгын цохилтыг өгч, заримдаа ахын ёсоор сургаж басхүү андын дайтай зөвлөж ч зүй ёсоор чадах юм.

Ингээд “түүний” зарим ишлэлийг орчуулан хүргэсү. 

 “Хэн төрсөн нутгаасаа хүйн холбоо тасарна, тэр бүх шүтээнээ алдана, бүх зорилгоо, өөрийгөө ч алдана.”

“... Үндсэндээ энэ бүгд зүгээр суухаас эхтэй. Энд ч ялгаагүй бидний бүх л зүйл, бүүр сайн нь ч тэр, сайхан нь ч тэр зөвхөн анхиагүй зүгээр суухаас л гарч ирж байна. Бүгд, бүх зүйл нөгөөх л бидний хайртай, чухал, боловсон, олон ааштай “ажилгүй суулт”-аас бий болж байна. Би үүнийг олон жилийн туршид сануулсаар ирлээ. Өөрийнхөө хөдөлмөрөөр амьдардаг гэдгийг Оросууд ойлгоогүй байна. Гэтэл бүгд л олон нийтийн үзэл санаа гэдгийг нэг өдөрт бий болчих юм шиг ярих юм? Тэр үзэл санаа нь надаас чамаас биш, Тэнгэрээс гэнэт буугаад ирнэ гэж үү? Олон нийтийн үзэл санаатай байхын тулд юуны түрүүнд өөрийнхөө хүчээр, өөрөө бүтээж, бий болгож, өөрөө хөдөлмөрлөж, дадлага туршлага хуримтлуулах хэрэгтэй гэдгийг ойлгохгүй байна гэж үү? Хичээл зүтгэл үгүй бол үнэ цэнэ үгүй. Бид өөрсдөө ажиллаж үзэж байж л тодорхой үзэл бодол, мэдлэгтэй болно шүү дээ. Хэрвээ бид өөрсдөө хэзээ ч хөдөлмөрлөж эхлэхгүй бол өнөөдрийг хүртэл бидний өмнөөс ажилласаар ирсэн тэдгээр Европууд, бидэнд сүүлийн хоёр зууны туршид багшилсаар ирсэн тэр Германуудын заасан, тэдний ноёрхсон тэр л үзэл санааг дагах ёстой болно. Тэр тусмаа Орос бол Германгүйгээр, ажил хөдөлмөргүйгээр, бид дангаараа, одоо байгаагаараа учрыг ни олж чадахааргүй эмх замбараагүй ахуй юм. Яг ингэж би сүүлийн хорин жилийн туршид Шуургын дохиог хонходсоор ажил хөдөлмөрт уриалан дуудсаар байна. Бүхий л амьдралаа би энэ хонхыг дуугаргахад зориулсан, одоо ч гэсэн дуудсаар, хонхоо дугтарсаар байна, үхэн үхтлээ ингэж уриалсаар байх болно, тэр хонхыг, тэр дохиог гараас минь автал оршуулгынхаа ёслол дээрээ ч би дуугаргасаар байх болно.” 

“Би үеээ өнгөрөөсөн нэг муу хөгшин эр боловч дараах зүйлийг баяртайгаар хэлэхийг хүснэ. Одоо үе, бидний хүүхдүүдийн энэ цагт амьдралын утга учир яг л бидний үе шиг дарцаглаж, сүр хүч нь огтхон ч ширгээгүй байнам.  Одооны залуусын урам зориг цэвэр ариун, гэрэл гэгээтэй, яг тэхэд бидэнд байсан шиг. Нэг л зүйл өөр болсон. Тэдний зорилго өөрчлөгдөж, нэг гоо сайхныг өөр нэг гоо сайхнаар орлуулдаг болсон... Аль нь илүү сайхан бэ? Шекспир үү, хос гутал уу? Раффаэл уу нефть үү? Үүн дээр санал зөрөлдөөд байгаа юм. Би харин хэлдэг, Шекспир ба Раффаэл нар хамжлагат ёсыг ялахаас ч өндөрт,  ард түмний нэгдлээс, социализмаас, химээс, бүхэл бүтэн залуу үеээс ч илүү өндөрт тавигдана гэж, бүхий хүн төрөлхтнөөс ч илүү чухалд  тооцогдоно гэж. Яагаад гэвэл тэд бүх хүн төрөлхтний үр жимс, магадгүй ерөөсөө байж болох хамгийн дээд үр дүнг бий болгосон. Тэр ялгуусан гоо сайхангүйгээр магадгүй би амьд гэдгээ ч мэдрэхгүй байсан байх. Англичуудгүйгээр, Германгүйгээр, Оросгүйгээр хүн төрөлхтөн цаашид оршин байсаар байхыг, шинжлэх ухаангүйгээр, талхгүйгээр амьдарч чадахыг, гагцхүү Гоо сайхан гэгчгүйгээр ертөнц өөрийгөө хөнөөхийг та нар ойлгохгүй байна гэж үү? Энэ бол дэлхийн түүхийн бүрэн нууц. Тэр бүү хэл шинжлэх ухаан ч гоо сайхангүйгээр оршин байж чадахгүй...”

“Амиа хорлохгүй амьдрахын тулд Бурхан гэдгийг хүн өөрөө санаанаасаа зохиосон.”

“Өдийг хүртэл шашингүй ард түмэн, үндэстэн гэж нэг ч байгаагүй. Энэ нь сайн, муугийн тухай ухагдахуунгүй ард түмэн гэж байхгүй гэсэн үг. Үндэстэн бүр сайн, муугийн тухайд өөрийн гэсэн өвөрмөц ойлголттой. Өөрсдийн нүгэл, буяны хэмжүүртэй. Сайн ба муугийн тухай энэ ойлголтууд олон үндэстний хувьд адилшаад ирэх үед тэдгээр үндэстнүүд мөхөх ба тэхэд сайн муугийн ялгаа арилж үгүй болж эхэлнэ. Хэзээ ч хүний оюун ухаан сайн ба мууг тодорхойлох, адаглаад барагцаагаар зааглаж чадахуйц хэмжээнд байгаагүй бөгөөд эсрэгээр ни эдгээр ойлглолтуудыг өрөвдөм басхүү ичгүүртэйгээр холиж солисоор ирсэн, шинжлэх ухаан гэхэд л энэ асуудалд маш бүдүүлэг хариултыг л өгч чадаж байна.” 

“Аливаа Үндэстэн оршин байсан цаг хугацааны мөчлөгт гарч байсан үйлдэл бүрийн зорилго нь Бурханыг хайх, өөрийн гэсэн, зөвхөн өөрсдөө итгэдэг Бурханыг заавал хайж олох байсан. Бурхан бол тухайн ард түмний хүн чанарын цогц юм. Хэзээ ч бүх Үндэстэн, эсвэл олон тооны Үндэстнүүд адилхан Бурхан, адил шүтээнтэй байсан нь үгүй бөгөөд эсрэгээр бүгд өөрсдийн гэсэн онцгой Бурхантай байсаар ирсэн.”

Шашин хэмээх маргаантай хэрнээ хамгийн хүчирхэг нэгэн ойлголт. Шашин гэж ... угтаа тухайн улс түмний ИТГЭЛ БИШРЭЛ л гэсэн үг шүү дээ. Хүн юунд итгэнэм, сэтгэл нь тэр зүгт хандаж, түүнд захирагддаг учраас шашнаар дамжуулж үндэстэн угсаатнуудыг өлмийдөө өвдөг сөхрүүлдэг арга маш удаан хугацаанд амжилттай хэрэгжиж байсан. Шинжлэх ухаан шашныг эсрэгцэн гарч ирсэн боловч, одоо өөрөө эргээд өөр нэгэн төрлийн шашин болох замдаа шааригдаж буй.

“Хүн төрөлхтөн Бурханыг хайсаар ирсэн” гэж зохиолч хэлжээ. Би бол Монголчуудаас бусад нь тийм гэж хэлмээр байна. Харин Монголчууд бол ҮНЭН-ийг хайсан ба олсон. Хэн нэгэн Бүтээгчийг хайхаасаа илүүтэй, оршин байхуйн зүй тогтлыг эрэн бэдэрсэн ба мэдсэн. Зүй тогтол гэдэг бол хууль. Тэхээр Ертөнцийн Оршихуйн Хуулийг нээн ойлгож түүнд захирагдахаас илүү юм юу байх билээ. Хэрхэхийг ТЭНГЭР мэднэ хэмээхүй ийм учиртай...

Тийм юм бол тэр ХУУЛЬ чинь хаа байна? Яагаад би мэдэхгүй байгаа юм? Яагаад Монголчууд өнөөдөр тэгвэл ийм гуйлгачин байгаа юм? ... гэх мэт асуултыг зарим уншигч авгай тавих нь зүй ёсных. Тэр хууль бол Их Засаг хууль болон “Хөх Монголыг нүүдлийн соёлоор бадраах хутагтай Алтан Дээд ГЭР ИЭ” гэх судруудад, үлгэр домог, туульс хайлсад нуугдсан байгаа даа. Тэгээд “Эх орноо хайрла, ТҮҮХЭЭ СУДАЛ” гэж би өөрийн зүгээс нэмье. Зөвхөн би ч биш. Ф.М.Достоевский бас зөвлөж байгаа юм. Яагаад гэвэл энэ номонд “дэлхийн түүх харуулж байна” гэсэн дөрвөн үг ороогүй сэтгэлд хүрсэн харилцан яриа байгаагүй. Гэхдээ нэг анхаарууштай нь тухайн үеийн Оросууд дэлхийн түүх гэдэгтээ зөвхөн Европын түүхийг л оруулдаг байсан, өөр түүхийг мэддэггүй, мэдлээ гэхэд Арав, Энэтхэг, Хятадаар хязгаарлагддаг байсан биз. (Хэрвээ Достоевский Монголын ҮНЭН түүхийг мэддэг байсан бол түүний зохиолууд тийм эмгэнэлтэй байхгүй байхсан...)

Тэхээр эндээс түүх судлахын ач холбогдлыг гарган авч байгаа юм. Хэзээ ч ямар үед хэрхэн зөв шийдвэр гаргахаа мэдэхийн тулд хүн өөрийгөө таних хэрэгтэй. Өөрийгөө танихын тулд эхлээд түүхээ судлах хэрэгтэй. Өвөг дээдсийнхээ түүхийг судласнаар танд хэний ямар ген удамшсаныг, хэний ямар эрчим хуралдсаныг олж эзэмшинэ гэсэн үг. Ер ни ямар ч юмны мөн чанарыг олж харахын тулд бас л хаанаас эхтэй, ямар зорилгоор бий болсныг судлах ёстой болдог. 

Феодор Михайловичийн хувийн амьдрал, янз бүрийн зүйлийг мэдэхийг огт хичээсэнгүй. Нийтэд чиглэсэн үзэл бодол нь юу байв гэдгийг олж үзэхийг эрмэлзлээ. Үүнтэй бас адилаар Үндэстний дорой буурай байдал, үзэмж, өнөө маргаашийн мөнгө төгрөгний асуудал “ёстой яамай” юм. Үндэстнийг ҮЗЭЛ САНАА нь тодорхойлно. Энэ Үзэл санаан дороо хэр бат нэгдсэн нь тодорхойлно. Хэрвээ энэ эв нэгдлээс зугтвал, эх орноо гээвэл юу болдгийг Ф.М.Достоевскийн анхааруулсныг дахин сануулсу:

“Хэн төрсөн нутгаасаа хүйн холбоо тасарна, тэр хүн бүх шүтээнээ алдана, бүх зорилгоо, өөрийгөө ч алдана.”

Хүндэтгэн ёсолсон, Монгол Удам