Өсөхөөс сурсан Үндэсний хэл мартаж болшгүй соёл,
үхтэл орших төрөлх нутаг салж болшгүй орон.
Монгол цустай, Монгол хэлтэйн хувьд, үр хүүхдүүд
маань ч энэ л хэлээр ярьцгаах болно гэж хатуу итгэдэг хүний хувьд зарим нэг
шүүмжлэл, санаа оноогоо хамтатган бичлээ. Сурч боловсрохын хүслээр жигүүрлэн
яваа зарим дүү нарт хэрэг болж магад гэж бодсоны тул ийнхүү хэл шинжлэлийн
тухай том сэдвийг зориглон барьж авав.
Хэл гэдэг бол хэрхэн сэтгэж байгааг илэрхийлэх
хамгийн чухал хэрэгсэл гэж би ойлгодог. Маш олон төрөл, аялгатай ба ижил хэлтэй
хүмүүсийн хувьд хоорондоо ойлголцох хамгийн хурдан арга. \мэдээж өвөг дээдсүүд
маань бодлоороо харьцаж чаддагийг эс тооцвол шүү дээ\
Үүнээс өөрөөр бодож сэтгэж байгаагаа илэрхийлэх
маш олон хэлбэрүүдийг хүн төрөлхтөн бий болгосон нь дуу хөгжим, уран зураг,
дохио зангаа, дүрс бичиг, үсэг бичиг, томъёо товчлол гэх мэт үргэлжилнэ.
Үсэг бичиг ямар нэгэн хэлээр дамжиж биеждэг болохоор
хэл, бичиг, сэтгэлгээ гурвыг салгах
аргагүй юм. Мэдээж бичиг үсэггүй ч дуржигнатал ярьдаг хүмүүсийг, ганц үг хэлж үзээгүй
мөртлөө бүгдийг ойлгодог ярих чадваргүй цөөнхийг мартаж болохгүй. Тэхээр хүн
шалтгаан нөхцлийг үл хамааран өсөхөөс нь эхлээд ямар хэлээр эргэн тойрныхон нь
ярьж байна, тэр хэлээр буюу эх хэлээрээ сэтгэдэг байх нь.
Жишээ нь би заримдаа герман үгнүүд урд хойно нь
оруулаад германаар яриад байгаа боловч дотроо
Монголоор сэтгээд байгаагаа анзаардаг. Ер нь өөр хэл ашиглах үед хүн эхлээд
өөрийнхөө хэл дээр сэтгээд дараа нь
толгойдоо нөгөө хэл рүүгээ орчуулаад эцэст нь амаараа ярьж ойлголцдог.
Энэ нь ихэвчлэн маш хурдан явагддаг тул олон хүмүүс тархиныхаа энэ их үйлдлийг анзаардаггүй.
Шинэ орчинд дасаад гадаад хэлээр чөлөөтэй харьцдаг
болоод ирэх тусам тухайн хэлээрээ сэтгэж эхэлдэг юм шиг байгаа юм. Дасах тусам
гадаад хэл дээр хэрэглэдэг үгүүдээ төрөлх хэл рүүгээ “орчуулах” асуудал
тулгардаг болно. Сэтгэлгээ нь ондоо тул тохирсон үг амар олдохгүй. Төрөлх
хэлээрээ гацаатай түгдэрч ярих, гадаад үг хавчуулж ярих гэх мэт асуудлууд үүснэ.
Энэ нь “хэл, түүнийг биежүүлж байгаа бичиг нь эргээд СЭТГЭХҮЙдээ нөлөөлж байдаг“
гэсэн “энгийн” дүгнэлтэд хүргэнэ.
Орос хэл, сүүлийн үед англи, солонгос хэлнүүдийн
давшилтад өртсөөр салмайж, сарсайсан нь дэндэж байгаа нэг хэл бол манай Төв
Монгол хэл. Ямарваа хэл ийм нөлөөнд орох нь нэг их сайны ёр бишээр үл барам,
хэлийг хэл биш болгосноор тухайн хэлээр ойлголцдог хүмүүсийн хувьд сэтгэлгээний
“төөрөгдөл” үүсч яриад байгаа юм шиг хэрнээ бүрэн ойлголцож чадахгүй байдал
үүсч байна.
Ер нь сонсож байгаа үгнийхээ утгыг бүрэн гүйцэд
мэдэхгүй байна гэдэг бол өнгөц, ухвар мөчид сэтгэхийн эх үүсвэр болж, бусдыг
аялдан дагамхай, олон аятайхан үг нийлүүлээд ярьж л байвал утгын авцалдаагүй ч
байсан, бүүр өөрийнх нь эсрэг утгатай ч байсан толгойгоо бөнжигнөтөл дохиж л
суудаг, мөн чанарыг нь мэдэхгүй мөртөө
хоосон цээж ханхалзуулж хамар сарталзуулан бардамнадаг хүмүүжлийн уг язгуур
болоод байна л даа.
Манай багш нар социализмын үед олон гадаад үгийг
орчуулалгүй авсан байдаг. Хор уршиг гэж нуршилгүй ганц л асуулт асууя. Арван
жилдээ функцийн график зурж үзээгүй хүн гэж байдаггүй байх. Тэгвэл функц гэж яг
юу вэ? Нэг хувьсагчийн функц, олон
хувьсагчийн функц, гармоник функц, функцын уламжлал гээд л зөндөө олон сонсож,
бодож байсан байх.
Математикийн шинжлэх ухааны тодорхойлолт нь нэг ба
түүнээс олон хэмжигдэхүүнүүдээс хамаарч, тэдгээрээр тодорхойлогддог хувьсах хэмжигдэхүүнийг функц гэнэ гэсэн
байдаг шүү дээ. Манайд тоог заахдаа тодорхойлолт бичүүлээд, шал абстракт хэдэн
жишээ аваал шууд бодлого руу ордог. Хүүхдүүд тухайн хичээлийн мөн чанарын
талаар маш бүдэг, төсөөлөл төдий ойлголттой хоцордог. Харин тухайн үгийг яг эх хэлээрээ
ойлговол ондоо шүү дээ. Жишээ нь германаар ямар нэг зүйл ажиллахгүй, хүлээж
байсан үйлдлийг нь хийхгүй байхыг „Es functioniert nicht“ гээд хэлчихдэг.
Тэхээр герман хүүхдүүд бол функц гэдэг чинь ямар нэгэн үйлдэл хийдэг юм байна
гээд шууд ойлгоно. Үнэхээр олон төрлийн функцүүдийн ард, янз янзын үйлдлүүд л
байдаг шүү дээ. Жишээ нь хэдэн дараалсан тоо аваад зэрэг дэвшүүлдэг зэргийн
функцүүдээр үйлчлүүлэхэд огцом өөрчлөлттэй утгуудыг өгдөг ба тэдгээр утгуудыг
харгалзуулан хооронд нь холбож зурснаа графикийг нь хийчихлээ гэж ярьдаг.
Үнэндээ график гэдэг үгийг нь ч монголоороо дүрслэл гээд сольчихвол аштай юу.
Өөрөөр тайлбарлавал, та сардаа мэдээж тодорхой
хэмжээний мөнгө олж байгаа. Цалин буусны дараа найзуудтайгаа нэг газар сууна,
цахилгаан, усны мөнгө төлнө гэх мэт тодорхой хэмжээний санхүүгийн үйлдлүүд
явагддаг даа? Тэгвэл x – таны олж буй мөнгө, y – таны үрж буй мөнгө гэвэл f хэмээх
санхүүгийн үйлдлүүдийг таны орлогоос хамаарсан зарлагын функц гээд y=f(x)
бичдэг. Энэ f үрэлгэн, арвич хямгач, урд хормойгоо аваад хойд хормойгоо нөхдөг
ч байж болно.
Түүнчлэн бидний сэтгэхүй, тархины үйл ажиллагаа нь
бас л функц буюу үйлдлүүд байдаг.Тодруулбал: х - таны уншиж, үзэж, сонсож буй мэдээллүүд, у - өөрийн тань дүгнэлт, ойлголт, үзэл бодол, итгэл үнэмшил гэвэл
f
– тэдгээр мэдээллүүдийг оюун ухаанаараа, сэтгэлгээний арга барилаараа, далд
ухамсраараа, зөн мэдрэхүйгээрээ шүүн тунгаадаг үйлдлүүд
ба f гэсэн
үйлдлийн цогцыг мэдээллээс хамаарсан үзэл бодлын тань функц гэчихэж болно. Ямар
мэдээлэл авч байгаагаас хүний үзэл бодол ихээхэн хамаарч байдаг. (жишээ нь би
Өвөр Монголчуудын тухай үнэн бодит мэдээлэл авч байгаагүйгээс болоод, тэднийг
үндсэндээ хятадчилагдсан гэж алд дэлэм эндүүрч явсан хүн)
Харин бидний дэвтрээ дүүртэл боддог байсан синус,
косинус, зэргийн, логарифм зэрэг ихэвчлэн гадаад нэртэйгээсээ болоод хүүхдүүд
мөн чанарыг нь огтхон ч мэддэггүй абстракт, математик хийсвэрлэлийн функцүүд
бол ямарваа үзэгдлийг лавшруулан судлахад туслах хэрэглэгдэхүүнүүд төдий л юм.
Өөрөөр хэлбэл таны сар болгон төлдөг төлбөрүүд,
хийдэг худалдаа гэх мэт зарлагууд чинь тодорхой ямар нэгэн зүй тогтолтой байх
ба түүнийг математикийн хийсвэр функцүүдээр ойролцоогоор илэрхийлж хэрхэн
зарлагаа багасгах вэ, эсвэл орлогоо ихэсгэх вэ гэх мэт бодлогуудыг бодоод,
гарсан хариуг нь амьдралд дээр буулгаж ашиглахад туслах ёстой хийсвэр
ойлголтууд юм.
Функцээс гадна маш олон ийм мэт үл ойлгогдох үгс
сурах бичгээр дүүрэн бий. Тэдгээрийг ойлгомжтой болгох энгийн арга нь багш нар
сурагчиддаа гадаадаар нэг хэлээд дараа нь “буюу” холбоос хэрэглэн Монголоор гол
утгыг нь хэлдэг байхад болчих мэт. Хичээлийн хуваарь дээр хими буюу бодисыг
шинжлэх ухаан, математик буюу тоог судлах ухаан, физик буюу байгалийн
үзэгдлүүдийг шинжлэх ухаан, биологи буюу амьд бодгалийг судлах ухаан гээд
биччихдэг бол хүүхдүүд юу судлахын тулд сургуульд явж алтан цагаа зарцуулж
байгаагаа өдөр тутам мэдэрч зорилготой суралцах болов уу хэмээн мунхаглах юм,
та юу гэж бодно?
Харин хамгийн үр дүнтэй аргыг би “өөрөөсөө эхлэх”
гэж хэлмээр байна. Боловсролын тогтолцоо, улс төрийн тогтолцоо буруу байгаа нь
ярилтгүй зүйл. Гэхдээ аливаа юмны мөн
чанарыг хүн өөрөө л өөрөө өөртөө нээдэг шүү дээ.
Тэхээр та өдөр тутам яригдаж байдаг зарим үгүүдийн
яг юу болохыг мэдэхийн тулд үргэлж эрэлхийлж байгаарай. Ардчилал гэж яг юу вэ?
Төр гэж юу вэ? Мөнгө гэж юу вэ? Хүний эрх, үүрэг гэж юу вэ? Үнэхээр эрхээ
эдлэчихээд үүргээ биелүүлэх ёстой гэж үү? Үүргээ биелүүлсэн нь эрхээ эдлэх
ёстой биш үү?
Түүнчлэн шинээр сурч байгаа гадаад үгүүдээ Монголоор
яаж оновчтой илэрхийлэх вэ гэж байнга сэтгэж ажиллаарай.
Бяцхан хүүхдүүддээ Монгол үлгэр уншиж өгч эх хэлийг
нь эрхэмлэж эзэмшүүлээрэй. Үүгээр чинь дамжиж үгэн дотор үг нууцалдаг, утган
доторхи утгыг тайлдаг, нэг үгээр мянган утга илэрхийлдэг, цээжнээс цэцэн үгсийг
дэлгэрүүлдэг, ухаанаас уран үгсийг ундруулдаг, дэлхийн энгээр орчлонг цоо
сэтгэдэг Монгол сэтгэлгээ удамшин, үеийн үед залгамжлагдах болно.
Монгол улс мандан бадрах болтуухай.
2012
Keine Kommentare:
Kommentar veröffentlichen